کوررنگی، که با نام علمی دیسکروماتوپسیا (Dyschromatopsia) نیز شناخته می‌شود، اختلالی در دید رنگی است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان با آن مواجه هستند. برای درک بهتر ماهیت
کوررنگی، لازم است بدانیم که برخلاف تصور رایج، افراد کوررنگ به ندرت جهان را سیاه و سفید می‌بینند؛ بلکه در تمایز بین رنگ‌های خاص، به ویژه قرمز و سبز، با چالش مواجه می‌شوند. این مقاله به بررسی جامع کوررنگی، از تعریف و انواع آن گرفته تا علل،علائم، روش‌های تشخیص و راهکارهای درمان می‌پردازد.
کوررنگی چیست؟
کوررنگی به ناتوانی یا دشواری در تمایز بین رنگ‌ها اطلاق می‌شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های مخروطی حساس به نور در شبکیه چشم، که مسئول درک رنگ‌های قرمز، سبز و آبی هستند، دچار نقص یا کمبود رنگدانه‌های حساس به نور باشند. در نتیجه، مغز نمی‌تواند سیگنال‌های رنگی را به درستی تفسیر کند. این اختلال برای اولین بار در سال ۱۷۹۴ توسط شیمی‌دان بریتانیایی، جان دالتون، که خود به آن مبتلا بود، کشف شد و به همین دلیل گاهی از آن با عنوان «دالتونیسم» نیز یاد می‌شود. کوررنگی یک اختلال وابسته به کروموزوم X مغلوب است و به همین دلیل شیوع آن در مردان (حدود ۸٪) به مراتب بیشتر از زنان (حدود ۰.۵٪) است.
| کوررنگی | |
|---|---|
| تخصص | چشم‌پزشکی |
| ICD-10 | H53.5 |
| ICD-9-CM | 368.5 |
| دادگان بیماری‌ها | 2999 |
| مدلاین پلاس | 001002 |
| سمپ | D003117 |
انواع و علل کوررنگی
کوررنگی طیف وسیعی از اختلالات دید رنگی را شامل می‌شود که می‌تواند وراثتی یا اکتسابی باشد.
انواع اصلی
انواع کوررنگی بر اساس نوع سلول‌های مخروطی آسیب‌دیده یا دارای عملکرد غیرطبیعی دسته‌بندی می‌شوند:
- تک‌رنگ‌بینی (Monochromacy):نادرترین و شدیدترین نوع است که در آن فرد قادر به تشخیص هیچ رنگی نیست و جهان را به صورت خاکستری می‌بیند. این نوع بسیار نادر است و حدود ۱ نفر از هر ۳۰,۰۰۰ نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- دورنگ‌بینی (Dichromacy):زمانی رخ می‌دهد که یکی از سه نوع سلول مخروطی فعال نباشد. این شامل سرخ‌کوری (Protanopia)، سبزکوری (Deuteranopia – شایع‌ترین نوع قرمز-سبز) و آبی‌کوری (Tritanopia) است.
- سه‌رنگ‌بینی نابهنجار (Anomalous Trichromacy):شایع‌ترین نوع است که در آن هر سه نوع سلول مخروطی فعال هستند، اما حساسیت یکی از آنها نسبت به طیف نور تغییر یافته است. این شامل سرخ‌دشواربینی (Protanomaly)، سبزدشواربینی (Deuteranomaly – بسیار شایع و به عنوان ضعف سبز شناخته می‌شود) و آبی‌دشواربینی (Tritanomaly) است.
علل
شایع‌ترین علت کوررنگی، ماهیت وراثتی آن است. این بیماری معمولاً یک اختلال وابسته به کروموزوم X مغلوب است، به همین دلیل شیوع آن در مردان (حدود ۸٪) به مراتب بیشتر از زنان (حدود ۰.۵٪) است و اغلب از مادر به پسر منتقل می‌شود. علاوه بر علل ژنتیکی، کوررنگی می‌تواند اکتسابی نیز باشد که ناشی از عوامل مختلفی از جمله: کهولت سن، بیماری‌های چشمی (مانند آب‌سیاه یا آب‌مروارید)، بیماری‌های سیستمیک (مانند دیابت، پارکینسون، آلزایمر)، مصرف برخی داروها (مانند اتامبوتول برای سل، کلرپرومازین)، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خاص و آسیب‌های مغزی یا ضربه به سر است.
| ژنوتیپ | فنوتیپ | توضیح |
|---|---|---|
| XX | بینایی طبیعی | زن با دو کروموزوم X سالم |
| Xx | بینایی طبیعی ولی ناقل بیماری | زن با یک کروموزوم X معیوب (ناقل) |
| xx | زن کوررنگ | زن با دو کروموزوم X معیوب (بسیار نادر) |
| XY | بینایی طبیعی | مرد با کروموزوم X سالم |
| xY | مردی کوررنگ | مرد با کروموزوم X معیوب |
علائم کوررنگی و روش‌های تشخیص
شناسایی علائم و تشخیص زودهنگام کوررنگی، به ویژه در کودکان، می‌تواند به مدیریت بهتر این وضعیت کمک کند.
علائم رایج
رایج‌ترین علامت کوررنگی، دشواری در تمایز بین سایه‌های مختلف رنگ‌های قرمز و سبز است. برخی افراد نیز ممکن است در تمایز رنگ‌های آبی و زرد با مشکل مواجه شوند. این ناتوانی می‌تواند در زندگی روزمره چالش‌هایی ایجاد کند، از جمله: مشکل در خواندن نمودارهای رنگی، انتخاب لباس، تشخیص میوه‌های رسیده، یا تفسیر چراغ‌های راهنمایی و رانندگی. بسیاری از افراد مبتلا به کوررنگی ممکن است تا زمانی که در موقعیت‌های خاصی قرار نگیرند، از وضعیت خود آگاه نشوند. این چالش‌ها می‌توانند در محیط‌های آموزشی یا حرفه‌ای (مانند طراحی گرافیک یا کارهای الکتریکی) نیز تأثیرگذار باشند.
تشخیص
تشخیص کوررنگی معمولاً توسط چشم‌پزشک و با استفاده از تست‌های بینایی رنگ صورت می‌گیرد. آزمون ایشیهارا (Ishihara Test)متداول‌ترین روش است که شامل مجموعه‌ای از صفحات رنگی با نقاطی است که اعداد یا اشکال خاصی را تشکیل می‌دهند. افراد کوررنگ در تشخیص این اعداد یا اشکال با مشکل مواجه می‌شوند. سایر روش‌های تشخیصی دقیق‌تر شامل نابهنجاری‌سنج ادراک رنگ (Anomaloscope)، تست سودو ایزوکروماتیک HRR و تست صد سایه رنگی فرانسورث – مانسل هستند. مراجعه به پزشک در صورت مشاهده هرگونه تغییر در دید رنگی یا شک به وجود این اختلال، به ویژه در کودکان قبل از ورود به مدرسه، توصیه می‌شود.
روش‌های درمان و مدیریت کوررنگی
متأسفانه، برای اکثر انواع وراثتی کوررنگی، درمان قطعی وجود ندارد. با این حال، راهکارهایی برای مدیریت و کمک به افراد مبتلا جهت سازگاری با این وضعیت موجود است.
راهکارهای مدیریت شامل استفاده از لنزهای تماسی یا عینک‌های مخصوص رنگی است که می‌توانند کنتراست بین رنگ‌های خاص (به ویژه قرمز و سبز) را افزایش دهند. هرچند این لنزها توانایی دیدن تمامی رنگ‌ها را به طور کامل بهبود نمی‌بخشند و معمولاً در فضای باز و نور روشن کارایی بیشتری دارند. همچنین، برنامه‌ها و اپلیکیشن‌های هوشمند برای گوشی‌ها و دستگاه‌های دیجیتال طراحی شده‌اند که با گرفتن عکس و اشاره به یک نقطه، رنگ آن را تشخیص می‌دهند و به افراد در انتخاب رنگ‌ها کمک می‌کنند. افراد مبتلا اغلب یاد می‌گیرند که رنگ‌ها را بر اساس روشنایی یا موقعیت (مانند ترتیب چراغ‌های راهنمایی) تشخیص دهند. این راهکارها به آنها کمک می‌کند تا با چالش‌های روزمره کنار بیایند و از نظر اجتماعی و روانی نیز سازگاری بهتری داشته باشند. در زمینه درمان‌های آینده، ژن‌درمانی یک حوزه تحقیقاتی امیدوارکننده است که نتایج مثبتی در مطالعات حیوانی و اولیه انسانی نشان داده است، اما هنوز برای استفاده عمومی تأیید نشده است.
به گفته پزشکان، بیماری کوررنگی به‌گونه‌ای نیست که بتوان با درمان‌های خانگی، آن را کاهش داد؛ لذا ماهیت این بیماری و عارضه به شبکیه چشم بازمی‌گردد و هیچ راهکار خانگی نمی‌تواند بر روی کوررنگی چشم تأثیر بگذارد. تا به حال تنها مواردی که در خصوص بهبود بینایی رنگ برای این افراد کشف شده، مربوط به استفاده از عینک و لنزهای مرتبط است.
