آیا تا به حال نام اندوفتالمیت چشم را شنیده‌اید؟ این وضعیت، عفونتی جدی و تهدیدکننده بینایی است که قسمت‌های داخلی چشم را درگیر می‌کند. اندوفتالمیت نیازمند تشخیص و درمان فوری توسط چشم‌پزشک است تا از آسیب‌های جبران‌ناپذیر به بینایی پیشگیری شود. در این مقاله از کلینیک چشم پارسیان، به بررسی جامع اندوفتالمیت شامل علائم، علل، روش‌های تشخیص و درمان اندوفتالمیت، و همچنین راه‌های پیشگیری از اندوفتالمیت خواهیم پرداخت تا درک کاملی از این بیماری مهم چشمی به دست آورید.
اندوفتالمیت چشم چیست؟
اندوفتالمیت به عفونت و التهاب شدید مایعات داخل کره چشم، یعنی فضای اتاقک قدامی (حاوی زلالیه) و فضای خلفی (حاوی زجاجیه) اطلاق می‌شود. این عفونت معمولاً توسط باکتری‌ها یا قارچ‌ها ایجاد می‌شود و باید از یوئیت‌های ناشی از ویروس‌ها یا انگل‌ها ، که طبقه‌بندی متفاوتی دارند، متمایز گردد. اندوفتالمیت وضعیتی اورژانسی است که در صورت عدم درمان سریع، می‌تواند به کاهش شدید بینایی یا نابینایی منجر شود.
تعریف و اهمیت اورژانسی
اندوفتالمیت به عفونت درون‌چشمی گفته می‌شود که هر دو بخش زلالیه (مایع شفاف جلوی چشم) و زجاجیه (ماده ژله‌ای پشت چشم) را درگیر می‌کند. این بیماری به دلیل ماهیت تهاجمی میکروب‌ها و حساسیت بالای بافت‌های چشمی، می‌تواند به سرعت به ساختارهای حیاتی چشم آسیب برساند. از این رو، هرگونه تأخیر در تشخیص و شروع درمان می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای بینایی فرد به همراه داشته باشد و آن را به یک فوریت پزشکی تبدیل می‌کند.
انواع اندوفتالمیت: حاد، مزمن، اگزوژن و درون‌زا
اندوفتالمیت را می‌توان بر اساس زمان شروع و منشأ عفونت به انواع مختلفی تقسیم کرد:
- اندوفتالمیت حاد:این نوع معمولاً ظرف ۶ هفته پس از ضربه یا جراحی چشم بروز می‌کند و اغلب توسط باکتری‌های تهاجمی ایجاد می‌گردد.
- اندوفتالمیت مزمن:این نوع پس از ۶ هفته از عامل اولیه ظاهر می‌شود و معمولاً ناشی از باکتری‌های با رشد آهسته (مانند Propionibacterium acnes) یا عفونت‌های قارچی است.
- اندوفتالمیت اگزوژن (خارجی):در این حالت، عفونت از محیط خارج وارد چشم می‌شود. این وضعیت می‌تواند در اثر ضربه نافذ به چشم، جراحی‌های چشمی (مانند
جراحی آب مروارید) ، یا تزریقات داخل چشمی رخ دهد. گسترش عفونت از زخم قرنیه نیز از دیگر علل اگزوژن محسوب می‌شود. - اندوفتالمیت درون‌زا (داخلی):در این نوع، عفونت از طریق جریان خون از سایر نقاط بدن به چشم سرایت می‌کند. این وضعیت در بیماران با سیستم ایمنی ضعیف، افراد مبتلا به سپتی‌سمی (عفونت خون)، مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی، یا پس از اقداماتی نظیر دندانپزشکی، ذات‌الریه، سپسیس و عفونت‌های ادراری شایع‌تر است. حتی عفونت‌های بیمارستانی مرتبط با COVID-19 نیز می‌توانند به این نوع اندوفتالمیت منجر شوند.
علائم اندوفتالمیت چیست؟
شناخت علائم اندوفتالمیت برای تشخیص زودهنگام و شروع درمان ضروری است. این علائم معمولاً به سرعت پیشرفت می‌کنند و می‌توانند شامل درد شدید چشم، قرمزی، کاهش ناگهانی بینایی و حساسیت به نور (فتوفوبیا) باشند. هرگونه تغییر در وضعیت چشم پس از جراحی یا ضربه باید جدی تلقی شود.
نشانه‌های رایج و هشداردهنده
- درد شدید و فزاینده در چشم
- قرمزی شدید چشم
- کاهش ناگهانی و چشمگیر بینایی
- فتوفوبیا (حساسیت شدید به نور)
- ترشحات سفید یا زرد از چشم
- کدورت قرنیه
- هیپوپیون (تجمع لایه‌ای از سلول‌های التهابی در اتاقک قدامی چشم که به صورت یک خط سفید یا زرد در پایین عنبیه مشاهده می‌شود)
- تورم پلک‌ها
زمان مراجعه فوری به چشم‌پزشک
در صورت مشاهده هر یک از علائم فوق، به‌ویژه پس از جراحی چشم (مانند جراحی آب مروارید) ، تزریق داخل چشمی یا ضربه به چشم، مراجعه فوری و بدون تأخیر به چشم‌پزشک ضروری است. هر دقیقه تأخیر می‌تواند بر نتیجه نهایی بینایی تأثیر منفی بگذارد.
علت اندوفتالمیت چیست؟
اندوفتالمیت می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد که به دو دسته اصلی خارجی (اگزوژن) و داخلی (درون‌زا) تقسیم‌بندی می‌شوند. درک این عوامل به پیشگیری و درمان هدفمند کمک شایانی می‌کند. عوامل خارجی معمولاً پس از جراحی یا ضربه به چشم بروز می‌کنند، در حالی که عوامل داخلی از طریق جریان خون از سایر نقاط بدن به چشم سرایت می‌کنند.
عوامل خطر خارجی (اگزوژن): جراحی‌ها، ضربه‌ها و تزریقات
عوامل اگزوژن که باعث ورود میکروب‌ها از محیط بیرون به داخل چشم می‌شوند، شامل موارد زیر هستند:
- پس از جراحی:شایع‌ترین علت، به‌ویژه پس از
جراحی آب مروارید، محسوب می‌شود. عواملی نظیر بیرون‌زدگی زجاجیه، پارگی کپسول خلفی، ترمیم نامناسب زخم جراحی و طولانی شدن زمان جراحی می‌توانند خطر ابتلا را افزایش دهند. - ضربه‌های نافذ به چشم:جراحات نافذ چشمی (۴ تا ۱۳ درصد موارد و تا ۳۰ درصد در مناطق روستایی) که منجر به ورود جسم خارجی به داخل چشم می‌شوند، به‌ویژه اگر جراحی برای خارج کردن جسم خارجی بیش از ۲۴ ساعت به تأخیر بیفتد یا لنز چشم آسیب دیده باشد. آلودگی خاک در مناطق روستایی نیز عامل خطر دیگری محسوب می‌شود.
- تزریقات داخل چشمی:هرگونه تزریق به داخل چشم، هرچند با رعایت کامل استانداردهای استریل انجام شود، می‌تواند خطر عفونت را به همراه داشته باشد.
- گسترش عفونت قرنیه:عفونت‌های شدید قرنیه در صورت عدم درمان می‌توانند به داخل چشم گسترش پیدا کنند.
عوامل خطر داخلی (درون‌زا): عفونت‌های سیستمیک و بیماری‌های زمینه‌ای
عوامل درون‌زا که از طریق خون به چشم می‌رسند، شامل موارد زیر هستند:
- وضعیت سرکوب سیستم ایمنی:بیماران مبتلا به دیابت کنترل‌نشده، سرطان، ایدز یا مصرف‌کنندگان داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی، بیشتر در معرض خطر ابتلا قرار دارند.
- سپتی‌سمی و مصرف مواد مخدر تزریقی:عفونت‌های خونی شدید و استفاده از سوزن‌های آلوده می‌تواند میکروب‌ها را به چشم منتقل نماید.
- عفونت‌های سیستمیک:عفونت‌هایی نظیر ذات‌الریه، سپسیس، آبسه‌ها، زخم‌های پوستی و عفونت‌های ادراری (UTI) می‌توانند منبع عفونت باشند.
- اقدامات دندانپزشکی:در برخی موارد، باکتری‌های دهانی پس از اقدامات دندانپزشکی می‌توانند وارد جریان خون شده و به چشم سرایت کنند.
- عفونت‌های بیمارستانی:برخی عفونت‌های اکتسابی در بیمارستان، از جمله موارد مرتبط با COVID-19، می‌توانند به اندوفتالمیت درون‌زا منجر شوند.
میکروب‌های مسبب: باکتری‌ها و قارچ‌ها
عوامل بیماری‌زا که باعث عفونت داخل کره چشم می‌شوند، عمدتاً باکتری‌ها و قارچ‌ها هستند:
- باکتری‌های گرم مثبت:شایع‌ترین عامل در اندوفتالمیت حاد (نظیر استافیلوکوک اپیدرمیدیس و استافیلوکوک اورئوس) هستند.
- باکتری‌های گرم منفی:در موارد مرتبط با ضربه یا عفونت‌های سیستمیک، می‌توانند عامل بیماری باشند و اغلب پیش‌آگهی بدتری را به همراه دارند.
- Propionibacterium acnes:یکی از عوامل شایع در اندوفتالمیت مزمن، به‌ویژه پس از
جراحی آب مروارید. - قارچ‌ها:کاندیدا آلبیکنس شایع‌ترین قارچ مسبب است، به‌ویژه در بیماران با سیستم ایمنی ضعیف یا مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی.
تشخیص اندوفتالمیت
تشخیص دقیق اندوفتالمیت نیازمند معاینه کامل چشم‌پزشکی و انجام آزمایشات تخصصی است. چشم‌پزشک با بررسی سابقه پزشکی و علائم بیمار، اقدام به نمونه‌برداری از مایعات داخل چشم می‌نماید تا عامل میکروبی را شناسایی کرده و درمان مناسب را آغاز کند. در برخی موارد، سونوگرافی چشم نیز برای بررسی دقیق‌تر وضعیت داخلی چشم صورت می‌گیرد.
مراحل معاینه و آزمایشات تخصصی
- معاینه جامع چشم:شامل بررسی حدت بینایی، معاینه با لامپ اسلیت (slit lamp) برای ارزیابی اتاقک قدامی و خلفی، و افتالموسکوپی برای بررسی شبکیه و
زجاجیهانجام می‌شود. - بررسی سابقه پزشکی:جمع‌آوری اطلاعات در مورد جراحی‌های اخیر چشم، ضربه‌ها، بیماری‌های زمینه‌ای یا مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی ضروری است.
- نمونه‌برداری از زجاجیه و/یا زلالیه (Vitreous/Aqueous Tap):این مهم‌ترین مرحله تشخیصی محسوب می‌شود. نمونه‌ای از مایعات داخل چشم گرفته شده و برای کشت میکروبی و رنگ‌آمیزی گرم به آزمایشگاه فرستاده می‌شود تا نوع باکتری یا قارچ مسبب شناسایی گردد.
- آزمایشات خون و ادرار:در موارد مشکوک به اندوفتالمیت درون‌زا، آزمایشات خون و ادرار برای شناسایی منبع عفونت سیستمیک صورت می‌گیرد.
- سونوگرافی چشم:برای بررسی وجود اجسام خارجی داخل چشمی (در موارد ضربه) یا ارزیابی میزان گسترش عفونت و وضعیت شبکیه، به‌ویژه زمانی که کدورت
زجاجیهمانع دید می‌شود، کاربرد دارد.
درمان اندوفتالمیت
درمان اندوفتالمیت فوریت پزشکی است و باید هرچه سریع‌تر آغاز گردد. رویکرد درمانی بسته به شدت عفونت و میزان بینایی بیمار، متفاوت خواهد بود. تزریق مستقیم داروهای ضد باکتری یا ضد قارچ به داخل چشم و در موارد شدیدتر، جراحی
ویترکتومی برای برداشتن مواد عفونی، از جمله روش‌های اصلی درمان محسوب می‌شوند.
رویکردهای درمانی اورژانسی: تزریق داخل چشمی و ویترکتومی
درمان اندوفتالمیت باید به سرعت و با جدیت انجام شود تا از آسیب دائمی به بینایی پیشگیری شود:
- تزریقات داخل چشمی:این روش، خط اول درمان محسوب می‌شود. آنتی‌بیوتیک‌ها (مانند وانکومایسین و سفتازیدیم) یا داروهای ضد قارچ (مانند آمفوتریسین B) مستقیماً به داخل
زجاجیهتزریق می‌گردند. در برخی موارد، کورتیکواستروئیدها نیز برای کاهش التهاب همراه با آنتی‌بیوتیک‌ها تزریق می‌شوند. - ویترکتومی اورژانسی:در مواردی که بینایی بیمار به شدت کاهش یافته باشد یا عفونت بسیار شدید باشد، جراحی
ویترکتومی(برداشتن زجاجیه) صورت می‌گیرد. در این جراحی، بخش آلودهزجاجیه برداشته شده و سپس داروهای ضد میکروبی مستقیماً به داخل چشم تزریق می‌گردند. این روش به کاهش بار میکروبی و بهبود نفوذ دارو کمک می‌کند. - آنتی‌بیوتیک‌ها/ضد قارچ‌های خوراکی:در کنار تزریقات داخل چشمی، ممکن است داروهای خوراکی نیز تجویز شوند، به‌ویژه در موارد اندوفتالمیت درون‌زا.
- قطره‌های آنتی‌بیوتیک موضعی:به ندرت به تنهایی کافی هستند و معمولاً به عنوان درمان حمایتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
دوران نقاهت و عوارض احتمالی درمان
پیش‌آگهی اندوفتالمیت به عوامل متعددی از جمله علت عفونت، نوع میکروب، سرعت تشخیص و آغاز درمان، و وضعیت اولیه بینایی بستگی دارد. به طور کلی، عفونت‌های ناشی از باکتری‌های گرم مثبت پس از
جراحی آب مرواریدپیش‌آگهی بهتری را نشان می‌دهند، در حالی که عفونت‌های مرتبط با ضربه و باکتری‌های گرم منفی معمولاً با نتایج بینایی بدتری همراه خواهند بود. بیماران نیاز به پیگیری‌های مکرر و طولانی‌مدت خواهند داشت. عوارض احتمالی شامل کاهش دائمی بینایی، جداشدگی شبکیه، گلوکوم (آب سیاه) و حتی از دست دادن کامل چشم در موارد بسیار شدید امکان‌پذیر است. حمایت روانی نیز برای بیمارانی که با کاهش ناگهانی بینایی مواجه می‌شوند، ضروری است.
جلوگیری از ابتلا به اندوفتالمیت
پیشگیری از اندوفتالمیت شامل رعایت نکات بهداشتی و ایمنی است. استفاده از وسایل محافظ چشم در محیط‌های کاری یا ورزشی پرخطر، شستشوی دقیق دست‌ها قبل از تماس با چشم و پیروی از دستورالعمل‌های مراقبتی پس از جراحی‌های چشمی، می‌تواند به طور چشمگیری خطر ابتلا به این عفونت را کاهش دهد.
توصیه‌های کلیدی برای کاهش خطر
- استفاده از عینک محافظ:در هنگام انجام فعالیت‌های پرخطر مانند کارهای ساختمانی، باغبانی یا ورزش‌هایی که خطر ضربه به چشم را به همراه دارند، حتماً از عینک‌های محافظ استفاده نمایید.
- رعایت بهداشت دست:قبل از لمس چشم‌ها، به‌ویژه پس از جراحی یا در صورت استفاده از لنزهای تماسی، دست‌های خود را به دقت با آب و صابون بشویید.
- پیروی از دستورالعمل‌های پس از جراحی:پس از هرگونه جراحی چشم، از جمله
جراحی آب مروارید، تمام توصیه‌های چشم‌پزشک در مورد مصرف قطره‌ها و مراقبت از چشم را به دقت رعایت نمایید. - کنترل بیماری‌های زمینه‌ای:بیماران دیابتی یا دارای سیستم ایمنی ضعیف باید بیماری‌های خود را به خوبی کنترل نمایند تا خطر عفونت‌های سیستمیک که می‌توانند به چشم سرایت کنند، کاهش یابد.
- مراجعه به موقع به پزشک:در صورت بروز هرگونه عفونت در سایر نقاط بدن، به‌ویژه اگر سیستم ایمنی ضعیفی دارید، برای درمان به موقع به پزشک مراجعه نمایید.
اندوفتالمیت وضعیت چشمی جدی است که نیازمند توجه فوری پزشکی است. با تشخیص زودهنگام و درمان اندوفتالمیت مناسب، می‌توان از عوارض جدی آن پیشگیری کرد و بینایی را حفظ نمود. در صورت مشاهده هرگونه
علائم اندوفتالمیت مشکوک ، فوراً به چشم‌پزشک در کلینیک چشم پارسیان مراجعه نمایید تا از سلامت چشمان خود محافظت کنید.
