ورود ماده شیمیایی به چشم، چه به صورت مایع، پودر، گاز یا بخار، یکی از جدی‌ترین اورژانس‌های چشم‌پزشکی محسوب می‌شود. این حادثه می‌تواند منجر به سوختگی شیمیایی چشم شود که شدت آن از یک تحریک خفیف و آبریزش تا آسیب‌های شدید قرنیه و حتی نابینایی متغیر است.
اقدام صحیح در پنج دقیقه اول پس از حادثه، نقشی حیاتی در تعیین سرنوشت بینایی فرد دارد.
در سوختگی شیمیایی چشم در دقایق اولیه چه باید کرد؟
در مواجهه با ورود ماده شیمیایی به چشم، زمان را از دست ندهید. مهم‌ترین و فوری‌ترین اقدام، شستشوی کامل و مداوم چشم است.
1- شستشوی فوری: بلافاصله چشم را با مقادیر بسیار زیاد آب تمیز و ولرم (یا سرم شستشوی استریل در صورت دسترسی) شستشو دهید.
چگونه؟ سر را زیر شیر آب بگیرید، پلک‌ها را با دو انگشت کاملاً باز نگه دارید و اجازه دهید آب به مدت حداقل ۱۵ تا ۲۰ دقیقه به طور مداوم تمام سطوح چشم و زیر پلک‌ها را بشوید.
نکته: اگر هر دو چشم آسیب دیده‌اند، یا از دوش استفاده کنید یا به نحوی چشم‌ها را بشویید که آب آلوده از یک چشم به چشم دیگر سرازیر نشود.
2- حذف مواد جامد: اگر ماده شیمیایی به صورت جامد (مانند پودر آهک یا گچ) است، ابتدا سعی کنید به آرامی ذرات قابل مشاهده را خارج کنید و سپس شستشو را آغاز کنید.
3- عدم استفاده از مواد خنثی‌کننده: هرگز سعی نکنید اسید را با باز (مانند جوش شیرین) یا باز را با اسید (مانند سرکه) خنثی کنید. این کار واکنش شیمیایی را تشدید کرده و آسیب را بیشتر می‌کند.
4- مراجعه فوری به اورژانس: شستشو نباید مراجعه به اورژانس چشم‌پزشکی را به تأخیر بیندازد. در حالت ایده‌آل، شستشو باید در محل حادثه شروع شده و در تمام طول مسیر تا رسیدن به مرکز درمانی ادامه یابد.
5- همراه داشتن ظرف ماده: در صورت امکان، ظرف یا نام ماده شیمیایی که وارد چشم شده را برای ارائه اطلاعات دقیق‌تر به کادر درمان، همراه خود ببرید.
علائم و نشانه‌های آسیب شیمیایی چشم
پس از ورود ماده شیمیایی به چشم، ممکن است علائم زیر به سرعت ظاهر شوند:
- درد شدید و ناگهانی
- احساس سوزش شدید
- قرمزی شدید چشم و پلک‌ها
- آبریزش شدید
- تاری دید یا کاهش ناگهانی بینایی
- ترس از نور (فتوفوبیا)
- تورم پلک‌ها
- احساس وجود جسم خارجی در چشم
اسید یا باز؛ کدام یک خطرناک‌تر است؟
گرچه هر دو ماده اسیدی و قلیایی (باز) خطرناک هستند، اما مکانیسم آسیب‌رسانی آنها متفاوت است و به طور کلی، سوختگی‌های قلیایی (بازی) بسیار خطرناک‌تر و مخرب‌تر هستند.
مواد قلیایی (بازها)
مواد قلیایی مانند آمونیاک، لوله بازکن‌ها، آهک (گچ و سیمان) و قلیای صابون‌پزی (سود سوزآور) توانایی نفوذ بسیار بالایی دارند.
- مکانیسم: بازها با چربی‌های غشای سلولی واکنش داده (صابونی شدن) و ساختار سلول را نابود می‌کنند.
- خطر: این تخریب متوقف نمی‌شود و ماده قلیایی به نفوذ خود به لایه‌های عمیق‌تر چشم (قرنیه، اتاق قدامی و…) ادامه می‌دهد. این فرایند مخرب می‌تواند تا چند روز پس از تماس اولیه نیز ادامه یابد.
مواد اسیدی
مواد اسیدی رایج شامل اسید سولفوریک (آب باطری)، اسید هیدروکلریک (جوهر نمک) و اسید فسفریک هستند.
- مکانیسم: اسیدها باعث انعقاد و تخریب (دنباله شدن) پروتئین‌های سطح چشم می‌شوند.
- محافظت نسبی: این پروتئین‌های تخریب‌شده، به صورت یک سد محافظ (اسکار) عمل کرده و معمولاً از نفوذ بیشتر اسید به لایه‌های عمیق‌تر جلوگیری می‌کنند.
- استثنا: اسیدهای بسیار غلیظ یا موادی مانند اسید هیدروفلوئوریک (HF) می‌توانند به اندازه بازها مخرب باشند و عمیقاً نفوذ کنند.
مواد شیمیایی رایج در خانه و صنعت
آسیب‌های شیمیایی چشم اغلب در خانه یا محیط کار رخ می‌دهند:
- در خانه: مواد پاک‌کننده (مانند سفیدکننده‌ها، گاز پاک‌کن، جوهر نمک)، لوله بازکن‌ها (بسیار قلیایی و خطرناک)، پودر ماشین ظرفشویی، و حتی برخی مواد آرایشی.
- در صنعت و کشاورزی: سیمان و گچ (حاوی هیدروکسید کلسیم – قلیایی)، کودهای شیمیایی، سموم آفات، و انواع حلال‌های صنعتی.
- موارد خاص: اسیدپاشی‌های جنایی که معمولاً با اسیدها یا بازهای بسیار غلیظ انجام شده و جزو شدیدترین آسیب‌ها هستند.
درمان‌های تخصصی سوختگی شیمیایی چشم
پس از رسیدن به مرکز درمانی و تثبیت PH چشم (که با شستشوی مداوم انجام می‌شود)، درمان‌های تخصصی بر اساس شدت آسیب آغاز می‌گردد:
1- خارج‌سازی مواد و دبریدمان: پزشک تحت بی‌حسی موضعی، باقی‌مانده ذرات ماده شیمیایی و بافت‌های مرده (نکروز) اپیتلیوم را از سطح چشم پاک‌سازی می‌کند.
2- درمان دارویی:
- آنتی‌بیوتیک‌ها: برای جلوگیری از عفونت (قطره و پماد).
- سیکلوپلژیک‌ها: برای کاهش درد و اسپاسم عضلات داخلی چشم.
- کورتیکواستروئیدها (استروئید): برای کنترل شدید التهاب (معمولاً در ۱ تا ۲ هفته اول).
- داروهای کاهنده فشار چشم: زیرا سوختگی می‌تواند باعث افزایش ناگهانی فشار چشم (آب سیاه یا گلوکوم ثانویه) شود.
- اشک مصنوعی: (ترجیحاً بدون مواد نگهدارنده) برای روان‌سازی سطح چشم.
3- کنترل تخریب قرنیه: برای جلوگیری از ذوب شدن قرنیه (Melting)، از داروهایی مانند ویتامین C (خوراکی و موضعی)، سدیم سیترات و آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند داکسی‌سیکلین (که آنزیم‌های مخرب را مهار می‌کنند) استفاده می‌شود.
4- ترمیم سطح چشم:
- لنز تماسی بانداژ: برای محافظت از سطح قرنیه و کمک به ترمیم.
- پیوند غشاء آمنیوتیک: این غشاء به عنوان یک داربست بیولوژیک به کاهش التهاب و ترمیم سریع‌تر سطح چشم کمک می‌کند.
5- اقدامات جراحی پیشرفته: در موارد شدید که آسیب به سلول‌های بنیادی لیمبوس (سلول‌های حیاتی در مرز قرنیه و صلبیه) وارد شده، ممکن است نیاز به جراحی‌هایی مانند پیوند سلول‌های بنیادی لیمبوس یا در نهایت پیوند قرنیه (پس از کنترل فاز حاد بیماری) باشد.
پیش‌آگهی و بازگشت بینایی بعد از سوختگی
وضعیت نهایی چشم و میزان بازگشت بینایی به عوامل متعددی بستگی دارد:
- نوع و غلظت ماده شیمیایی (قلیایی یا اسیدی بودن).
- مدت زمان تماس ماده با چشم.
- سرعت و کیفیت شستشوی اولیه (حیاتی‌ترین عامل).
- شدت آسیب به عروق اطراف قرنیه (لیمبوس) که محل قرارگیری سلول‌های بنیادی است.
بیماران و همراهان باید توجه داشته باشند که درمان‌های اولیه با هدف نجات و حفظ ساختار چشم انجام می‌شوند و ممکن است در این مرحله، بینایی به شدت مختل باشد. فرایند بهبودی و بازتوانی بینایی ممکن است ماه‌ها طول بکشد و نیازمند صبر و پیگیری مستمر درمان است.
پیشگیری: بهترین راه مقابله با سوختگی چشم
مانند هر آسیب دیگری، پیشگیری بهترین راهکار است:
- در محیط کار: استفاده اجباری از عینک محافظ استاندارد هنگام کار با هرگونه ماده شیمیایی، اسیدی یا قلیایی.
- در خانه: مواد شوینده و شیمیایی را در ظروف اصلی خود و دور از دسترس کودکان نگهداری کنید. هنگام استفاده از مواد قوی مانند لوله بازکن، از عینک محافظ استفاده نمایید.
- آموزش: آگاهی از خطرات مواد و نحوه انجام کمک‌های اولیه برای تمام اعضای خانواده و کارکنان صنعتی ضروری است.
