دیابت، بیماری مزمنی که میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد، عوارض جدی متعددی دارد که یکی از نگران‌کننده‌ترین عوارض آن رتینوپاتی دیابتی است. این عارضه چشمی، یکی از دلایل اصلی از دست دادن بینایی در بزرگسالان محسوب می‌شود و در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع، می‌تواند به نابینایی کامل منجر شود. در این راهنمای جامع از کلینیک چشم پارسیان، به بررسی دقیق رتینوپاتی دیابتی می‌پردازیم. این بررسی شامل تعریف و انواع آن، علائم، روش‌های تشخیص، گزینه‌های درمانی و مهم‌تر از همه، راهکارهای پیشگیری برای حفظ سلامت بینایی شما خواهد بود.
درک رتینوپاتی دیابتی و مدیریت فعال دیابت، گامی حیاتی در حفظ بینایی و کیفیت زندگی است.
رتینوپاتی دیابتی چیست؟
رتینوپاتی دیابتی (Diabetic Retinopathy) عارضه‌ای جدی از دیابت است که به دلیل آسیب به رگ‌های خونی کوچک شبکیه چشم ایجاد می‌شود. شبکیه، لایه حساس به نور در پشت چشم است و مسئول ارسال تصاویر به مغز است. قند خون بالا و کنترل‌نشده در طول زمان به دیواره رگ‌های خونی شبکیه آسیب می‌رساند. این آسیب می‌تواند منجر به موارد زیر شود:
- ضعیف شدن و تورم رگ‌ها:رگ‌های خونی کوچک ممکن است متورم شده و برجستگی‌های کیسه‌مانندی به نام میکروآنوریسم (microaneurysms) ایجاد کنند.
- نشت مایع و خون:رگ‌های آسیب‌دیده می‌توانند مایع، چربی یا خون به داخل شبکیه نشت کنند که باعث تورم شبکیه و اختلال در بینایی می‌شود.
- بسته شدن رگ‌ها:در برخی موارد، رگ‌های خونی کوچک ممکن است مسدود شوند و جریان خون به بخش‌هایی از شبکیه را قطع کنند.
- رشد رگ‌های خونی جدید و غیرطبیعی:در مراحل پیشرفته‌تر، بدن تلاش می‌کند با رشد رگ‌های خونی جدید، کمبود اکسیژن را جبران نماید. این رگ‌های جدید بسیار شکننده هستند و به راحتی پاره شده و خونریزی می‌کنند.
رتینوپاتی دیابتی یکی از دلایل اصلی از دست دادن بینایی در سراسر جهان محسوب می‌شود و آمارها نشان می‌دهد که افراد دیابتی درمان‌نشده، ۲۵ برابر بیشتر در معرض خطر نابینایی قرار دارند. تقریباً ۸۰ درصد از افرادی که ۱۵ سال یا بیشتر به دیابت مبتلا هستند، درجاتی از آسیب شبکیه را تجربه می‌کنند. افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ در سنین پایین‌تر، بیشتر در معرض خطر ابتلا به این عارضه قرار می‌گیرند.
| تخصص | طبقه‌بندی و منابع بیرونی | آی‌سی‌دی-۱۰ | آی‌سی‌دی-۹-سی‌ام | دادگان بیماری‌ها | مدلاین پلاس | ئی‌مدیسین | سمپ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Diabetology، چشم‌پزشکی | اطلاعات بیشتر در منابع خارجی | H۳۶ (E۱۰.۳ E۱۱.۳ E۱۲.۳ E۱۳.۳ E۱۴.۳) | ۳۶۲.۰۱ | ۳۷۶۱ | ۰۰۰۷۷۷ | eye/۳۴۷ | D۰۰۳۹۲۲ |
انواع رتینوپاتی
رتینوپاتی دیابتی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود که نشان‌دهنده مراحل پیشرفت بیماری هستند:
رتینوپاتی غیرتکثیری (زمینه‌ای)
این مرحله اولیه بیماری محسوب می‌شود. در رتینوپاتی غیرتکثیری (Non-Proliferative Diabetic Retinopathy – NPDR)، رگ‌های خونی کوچک در شبکیه آسیب می‌بینند. مشخصه‌های این مرحله عبارت‌اند از:
- میکروآنوریسم‌ها:برجستگی‌های کوچک و کیسه‌مانند روی رگ‌های خونی.
- نشت مایع و خون:نشت مایع، چربی یا خون از رگ‌های آسیب‌دیده به داخل شبکیه.
- ادم ماکولا (تورم مرکز دید):نشت مایع در ناحیه ماکولا (مرکز شبکیه که مسئول دید دقیق و مرکزی است) باعث تورم آن می‌شود. ادم ماکولا یکی از شایع‌ترین دلایل کاهش بینایی در رتینوپاتی غیرتکثیری محسوب می‌شود و می‌تواند خواندن و رانندگی را دشوار کند.
- اگزوداها:رسوبات چربی که در شبکیه تجمع می‌یابند.
در این مرحله، معمولاً بینایی به طور قابل‌توجهی تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد، اما نیاز به نظارت دقیق و کنترل قند خون دارد.
رتینوپاتی تکثیری (پرولیفراتیو)
این مرحله پیشرفته‌تر و جدی‌تر رتینوپاتی دیابتی (Proliferative Diabetic Retinopathy – PDR) محسوب می‌شود. در این مرحله، به دلیل کمبود اکسیژن در شبکیه، رگ‌های خونی جدید و غیرطبیعی (نئوواسکولاریزاسیون) روی سطح شبکیه و/یا دیسک بینایی شروع به رشد می‌کنند. این رگ‌های جدید بسیار شکننده هستند و می‌توانند عوارض شدیدی ایجاد کنند:
- خونریزی زجاجیه (Vitreous Hemorrhage):رگ‌های خونی جدید به راحتی پاره شده و خون به داخل زجاجیه (ماده ژله‌ای شفافی که فضای داخلی چشم را پر می‌کند) نشت می‌کند. این خونریزی می‌تواند باعث تاری دید شدید یا از دست دادن ناگهانی بینایی شود.
- جداشدگی شبکیه (Retinal Detachment):بافت اسکار (بافت همبند) ممکن است همراه با رگ‌های خونی جدید رشد کند. این بافت اسکار می‌تواند شبکیه را از جای خود بکشد و باعث جداشدگی شبکیه شود که یک وضعیت اورژانسی محسوب می‌شود و می‌تواند به نابینایی دائمی منجر شود.
- آب سیاه نئوواسکولار (Neovascular Glaucoma):رشد رگ‌های خونی جدید می‌تواند در زاویه تخلیه مایع چشم اختلال ایجاد کرده و باعث افزایش فشار داخل چشمی و آب سیاه شود.
حدود ۲۰ درصد از افراد دیابتی به رتینوپاتی تکثیری مبتلا می‌شوند که نیاز به درمان فوری دارد.
| تخصص | طبقه‌بندی و منابع بیرونی | آی‌سی‌دی-۱۰ | آی‌سی‌دی-۹-سی‌ام |
|---|---|---|---|
| چشم‌پزشکی | اطلاعات بیشتر در منابع خارجی | H35-H35.2 | ۳۶۲.۱ |
چه کسانی در معرض خطر رتینوپاتی دیابتی هستند؟
عوامل متعددی می‌توانند خطر ابتلا به رتینوپاتی دیابتی یا پیشرفت آن را افزایش دهند. آگاهی از این عوامل به شما کمک می‌کند تا اقدامات پیشگیرانه لازم را انجام دهید:
- مدت زمان ابتلا به دیابت:هرچه فرد مدت طولانی‌تری به دیابت مبتلا باشد، خطر ابتلا به رتینوپاتی بیشتر است.
- کنترل ضعیف قند خون:سطوح بالای و کنترل‌نشده قند خون، اصلی‌ترین عامل خطر محسوب می‌شود.
- فشار خون بالا:فشار خون کنترل نشده می‌تواند به رگ‌های خونی شبکیه آسیب بیشتری وارد کند.
- کلسترول بالا:سطوح بالای چربی خون نیز می‌تواند خطر را افزایش دهد.
- بارداری:زنان باردار مبتلا به دیابت (چه قبل از بارداری و چه دیابت بارداری) در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
- سیگار کشیدن:سیگار به رگ‌های خونی آسیب می‌رساند و خطر عوارض دیابت را به شدت افزایش می‌دهد.
- سابقه خانوادگی:وجود سابقه رتینوپاتی دیابتی در خانواده می‌تواند نشان‌دهنده استعداد ژنتیکی باشد.
- برخی قومیت‌ها:برخی گروه‌های قومی ممکن است استعداد بیشتری برای ابتلا به این عارضه داشته باشند.
علائم و عوارض رتینوپاتی دیابتی
یکی از جنبه‌های نگران‌کننده رتینوپاتی دیابتی این است که اغلب در مراحل اولیه هیچ علامت قابل‌توجهی ندارد. این موضوع اهمیت غربالگری منظم چشم را دوچندان می‌سازد. با پیشرفت بیماری، علائم زیر ممکن است ظاهر شوند:
- تاری دید:به‌خصوص در دید مرکزی.
- مشاهده نقاط تیره یا شناور (مگس پران):این نقاط می‌توانند به دلیل خونریزی‌های کوچک در زجاجیه باشند.
- مشکل در تمرکز مرکزی:دشواری در خواندن یا رانندگی.
- اختلال در تمایز رنگ‌ها:مشکل در تشخیص تفاوت بین رنگ‌ها.
- نوسانات بینایی:بینایی ممکن است در طول روز یا از روزی به روز دیگر تغییر کند.
- از دست دادن ناگهانی بینایی:این اتفاق معمولاً به دلیل خونریزی شدید در زجاجیه رخ می‌دهد.
عوارض جدی رتینوپاتی دیابتی، که در صورت عدم درمان می‌توانند به نابینایی منجر شوند، شامل خونریزی زجاجیه، جداشدگی شبکیه، آب سیاه نئوواسکولار و در نهایت، از دست دادن کامل بینایی هستند.
تشخیص رتینوپاتی دیابتی
تشخیص زودهنگام رتینوپاتی دیابتی برای حفظ بینایی حیاتی محسوب می‌شود. روش‌های تشخیصی شامل موارد زیر است:
معاینات منظم چشم توسط چشم‌پزشک، کلید تشخیص زودهنگام و مدیریت مؤثر رتینوپاتی دیابتی است.
- معاینه چشم متسع شده (Dilated Eye Exam):این روش اصلی تشخیص محسوب می‌شود. پزشک با استفاده از قطره‌های چشمی، مردمک چشم را گشاد می‌کند تا بتواند شبکیه و رگ‌های خونی آن را به دقت با افتالموسکوپ (ophthalmoscope) بررسی کند. این معاینه به پزشک اجازه می‌دهد تا میکروآنوریسم‌ها، خونریزی‌ها، اگزوداها و رگ‌های خونی جدید را مشاهده کند.
- تصویربرداری دیجیتال شبکیه (Digital Retinal Imaging):این روش شامل گرفتن عکس‌های با وضوح بالا از شبکیه است که به پزشک امکان می‌دهد تغییرات را در طول زمان پیگیری کند.
- آنژیوگرافی با فلوئورسئین (Fluorescein Angiography):در این آزمایش، یک رنگ مخصوص به رگ تزریق می‌شود. سپس عکس‌هایی از چشم گرفته می‌شود که نشان می‌دهد خون چگونه در شبکیه جریان می‌یابد و آیا رگ‌های خونی نشت می‌کنند یا مسدود شده‌اند.
- توموگرافی انسجام نوری (Optical Coherence Tomography – OCT):این روش تصویربرداری غیرتهاجمی است که مقاطع عرضی از شبکیه را نشان می‌دهد و برای تشخیص و پیگیری ادم ماکولا بسیار مفید است.
لازم به ذکر است که شرکت گوگل نیز الگوریتم‌های هوش مصنوعی را برای تشخیص زودهنگام رتینوپاتی دیابتی توسعه داده است که می‌تواند به غربالگری گسترده‌تر کمک کند.
اهمیت غربالگری منظم
با توجه به اینکه رتینوپاتی دیابتی در مراحل اولیه بدون علامت است، غربالگری منظم چشم برای همه افراد دیابتی ضروری است. توصیه‌های انجمن دیابت آمریکا (ADA) برای غربالگری به شرح زیر است:
- افراد مبتلا به دیابت نوع ۱:اولین معاینه چشم باید ۳ تا ۵ سال پس از تشخیص دیابت انجام شود.
- افراد مبتلا به دیابت نوع ۲:اولین معاینه چشم باید بلافاصله پس از تشخیص دیابت انجام شود.
- زنان باردار مبتلا به دیابت:باید در سه ماهه اول بارداری معاینه چشم انجام دهند و در صورت لزوم، در طول بارداری نیز پیگیری شوند.
پس از معاینه اولیه، پزشک زمان‌بندی معاینات بعدی را بر اساس وضعیت چشم و کنترل دیابت شما تعیین خواهد کرد.
درمان رتینوپاتی دیابتی
هدف از درمان رتینوپاتی دیابتی، توقف یا کند کردن پیشرفت بیماری و در صورت امکان، بهبود بینایی است. گزینه‌های درمانی بسته به نوع و شدت بیماری متفاوت هستند:
- جراحی لیزر (فوتوکوآگولاسیون – Photocoagulation):
لیزر کانونی:برای درمان ادم ماکولا استفاده می‌شود. لیزر نقاط کوچک نشت‌کننده در شبکیه را می‌سوزاند تا نشت مایع را متوقف کند و تورم را کاهش دهد.
لیزر پان‌رتینال (PRP):برای رتینوپاتی تکثیری استفاده می‌شود. لیزر صدها نقطه کوچک را در اطراف شبکیه (به‌جز ماکولا) می‌سوزاند. این کار باعث کاهش نیاز شبکیه به اکسیژن شده و رشد رگ‌های خونی جدید و غیرطبیعی را متوقف می‌کند. - تزریقات داخل چشمی (Intravitreal Injections):
داروهای ضد VEGF (Anti-VEGF):این داروها (مانند آواستین، لوسنتیس و ایلیا) رشد رگ‌های خونی جدید را مهار کرده و نشت مایع را کاهش می‌دهند. آنها مستقیماً به داخل زجاجیه چشم تزریق می‌شوند و معمولاً نیاز به تزریقات مکرر دارند.
استروئیدها:تزریق استروئیدها (مانند اوزوردکس) نیز می‌تواند برای کاهش التهاب و ادم ماکولا استفاده شود. - ویترکتومی (Vitrectomy):این یک عمل جراحی است که برای درمان رتینوپاتی تکثیری پیشرفته استفاده می‌شود. در این جراحی، جراح زجاجیه پر از خون یا بافت اسکار را از چشم خارج می‌کند. این عمل می‌تواند به بهبود بینایی در حدود ۷۰ درصد از بیماران منجر شود، به‌خصوص در مواردی که خونریزی زجاجیه شدید یا جداشدگی شبکیه وجود دارد.
- کرایوتراپی (Cryotherapy):در مواردی که خونریزی زجاجیه شدید مانع از انجام لیزر می‌شود، از کرایوتراپی (فریز کردن شبکیه) برای کوچک کردن رگ‌های خونی غیرطبیعی استفاده می‌شود.
- ترمیم شبکیه (Retinal Repair):در صورت جداشدگی شبکیه، جراحی برای چسباندن مجدد شبکیه به جای خود انجام می‌شود.
نقش کنترل دیابت در موفقیت درمان
مهم‌ترین جنبه در موفقیت درمان رتینوپاتی دیابتی و جلوگیری از پیشرفت آن، کنترل دقیق دیابت و عوامل مرتبط با آن است. حتی با وجود درمان‌های پیشرفته، اگر قند خون، فشار خون و چربی خون به‌خوبی کنترل نشوند، بیماری می‌تواند عود کند یا پیشرفت کند. مطالعات نشان داده‌اند که کاهش ۱ درصدی در سطح A1C (میانگین قند خون سه ماهه) می‌تواند بروز رتینوپاتی دیابتی را تا حدود ۳۵ درصد و پیشرفت آن را ۱۵ تا ۲۵ درصد کاهش دهد. کنترل دقیق فشار خون نیز حیاتی است. انجمن دیابت آمریکا (ADA) فشار خون کمتر از ۱۴۰/۹۰ میلی‌متر جیوه را توصیه می‌کند و برای افراد با خطر بالای بیماری‌های قلبی عروقی، ممکن است هدف کمتر از ۱۳۰/۸۰ میلی‌متر جیوه تعیین شود.
پیشگیری از رتینوپاتی دیابتی
پیشگیری، بهترین راهکار برای مقابله با رتینوپاتی دیابتی است. با مدیریت فعال و جامع دیابت، می‌توان خطر ابتلا به این عارضه را به طور قابل‌توجهی کاهش داد و/یا از پیشرفت آن جلوگیری کرد:
- کنترل دقیق قند خون:این مهم‌ترین گام پیشگیرانه محسوب می‌شود. رعایت رژیم غذایی سالم، مصرف منظم داروها (انسولین یا داروهای خوراکی) طبق تجویز پزشک و پایش مداوم قند خون برای حفظ سطح قند خون در محدوده هدف ضروری است.
- کنترل فشار خون:فشار خون بالا به رگ‌های خونی آسیب می‌رساند و خطر رتینوپاتی را افزایش می‌دهد. مصرف داروهای فشار خون طبق تجویز و رعایت سبک زندگی سالم برای کنترل فشار خون حیاتی است.
- مدیریت چربی خون:اگرچه مدیریت چربی خون به طور مستقیم رتینوپاتی را درمان نمی‌کند، اما برای سلامت کلی افراد دیابتی و کاهش خطر بیماری‌های قلبی عروقی مهم است.
- سبک زندگی سالم:
ورزش منظم:فعالیت بدنی به کنترل قند خون و فشار خون کمک می‌کند.
ترک سیگار:سیگار کشیدن به شدت به رگ‌های خونی آسیب می‌رساند و خطر رتینوپاتی و سایر عوارض دیابت را به شدت افزایش می‌دهد.
درمان آپنه خواب:آپنه خواب می‌تواند بر کنترل قند خون و فشار خون تأثیر بگذارد و باید درمان شود. - غربالگری منظم چشم:همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، معاینات منظم و جامع چشم توسط چشم‌پزشک برای تشخیص زودهنگام هرگونه تغییر در شبکیه بسیار مهم است.
- مکمل‌های غذایی:برخی مکمل‌ها مانند سوپرابیون مکس ویژن (Suprabion Max Vision) که حاوی لوتئین و زآگزانتین هستند، ممکن است در حفظ سلامت شبکیه و محافظت در برابر آسیب‌های اکسیداتیو نقش داشته باشند، اما هرگز جایگزین درمان‌های پزشکی و کنترل دیابت نخواهند بود. قبل از مصرف هرگونه مکمل، با پزشک خود مشورت کنید.
با رعایت این توصیه‌ها، می‌توانید نقش فعالی در حفظ سلامت بینایی خود ایفا کنید.
رتینوپاتی دیابتی عارضه‌ای جدی اما قابل پیشگیری و درمان است. درک این بیماری، تشخیص زودهنگام و مدیریت فعال دیابت، کلید حفظ بینایی شماست. با کنترل دقیق قند خون، فشار خون و چربی خون، رعایت سبک زندگی سالم و انجام معاینات منظم چشم، می‌توانید خطر ابتلا به این عارضه را به حداقل برسانید و از سلامت چشمان خود محافظت نمایید. به یاد داشته باشید که همکاری نزدیک با تیم درمانی و چشم‌پزشک شما، بهترین راه برای مدیریت این وضعیت و حفظ کیفیت زندگی شماست.
