آیا اخیراً احساس میکنید دیدتان تار شده یا لکههایی در میدان دید خود میبینید؟ اگر مبتلا به دیابت هستید، اینها میتواند زنگ خطری برای عارضهای باشد که در اصطلاح عامیانه به آن «قند چشم» و در پزشکی «رتینوپاتی دیابتی» میگویند.
دیابت، بیماری مزمنی که میلیونها نفر را درگیر کرده، اگر کنترل نشود، میتواند خاموش و بیصدا بینایی را بگیرید. اما نگران نباشید؛ آمارها نشان میدهد که با تشخیص زودهنگام، بیش از ۹۰٪ موارد نابینایی ناشی از دیابت قابل پیشگیری است. در این مقاله جامع از کلینیک چشم پزشکی پارسیان، تمامی آنچه باید درباره علائم، انواع، روشهای پیشرفته تشخیص و جدیدترین درمانها بدانید را بررسی میکنیم.
رتینوپاتی دیابتی چیست؟
رتینوپاتی دیابتی (Diabetic Retinopathy) جدیترین عارضه چشمی دیابت است که مستقیماً شبکیه را هدف قرار میدهد. شبکیه، لایه حساس به نور در پشت چشم است که مثل فیلم دوربین عکاسی عمل کرده و تصاویر را به مغز میفرستد.
قند خون بالا مانند یک سم تدریجی عمل میکند و به دیواره رگهای ظریف شبکیه آسیب میزند. این آسیب باعث سه اتفاق اصلی میشود:
نشت مایع و خون: رگهای ضعیف شده، خون یا مایعات چرب را به داخل شبکیه نشت میدهند که باعث ورم و تاری دید میشود.
انسداد رگها: مویرگها مسدود شده و جریان خون به شبکیه قطع میشود.
رشد رگهای غیرطبیعی (نئوواسکولاریزیشن): چشم برای جبران کمبود اکسیژن، شروع به ساختن رگهای جدید اما بیکیفیت میکند که به سرعت پاره شده و خونریزی میکنند.
انواع رتینوپاتی دیابتی
درک نوع درگیری چشم، به انتخاب روش درمان کمک میکند. رتینوپاتی به دو مرحله اصلی تقسیم میشود:
۱. رتینوپاتی غیرتکثیری یا زمینهای (NPDR)
این مرحله اولیه بیماری است و اکثر دیابتیها در این دسته قرار میگیرند. در این مرحله:
میکروآنوریسمها: برجستگیهای کیسهمانند ریزی روی رگها ایجاد میشود.
ادم ماکولا (DME): اگر نشت مایع در مرکز دید (ماکولا) اتفاق بیفتد، دید دقیق فرد برای خواندن و رانندگی مختل میشود. این شایعترین علت کاهش بینایی در دیابتیهاست.
۲. رتینوپاتی تکثیری یا پیشرفته (PDR)
این مرحله خطرناک زمانی رخ میدهد که رگهای جدید و غیرطبیعی روی سطح شبکیه رشد کنند. عوارض این مرحله بسیار جدی است:
خونریزی زجاجیه: پاره شدن رگهای جدید باعث ریختن خون به داخل ژل شفاف چشم (زجاجیه) شده و دید را ناگهان تار یا سیاه میکند.
جداشدگی شبکیه: بافتهای اسکار (زخم) ناشی از رگهای جدید، شبکیه را میکشند و باعث جدا شدن آن از ته چشم میشوند.
آب سیاه (گلوکوم): رگهای مزاحم راه خروج مایع چشم را بسته و فشار چشم را بالا میبرند که به عصب بینایی آسیب میزند.
چه کسانی در معرض خطر رتینوپاتی دیابتی هستند؟
عوامل متعددی میتوانند خطر ابتلا به رتینوپاتی دیابتی یا پیشرفت آن را افزایش دهند. آگاهی از این عوامل به شما کمک میکند تا اقدامات پیشگیرانه لازم را انجام دهید:
مدت زمان ابتلا به دیابت:هرچه فرد مدت طولانیتری به دیابت مبتلا باشد، خطر ابتلا به رتینوپاتی بیشتر است.
کنترل ضعیف قند خون:سطوح بالای و کنترلنشده قند خون، اصلیترین عامل خطر محسوب میشود.
فشار خون بالا:فشار خون کنترل نشده میتواند به رگهای خونی شبکیه آسیب بیشتری وارد کند.
کلسترول بالا:سطوح بالای چربی خون نیز میتواند خطر را افزایش دهد.
بارداری:زنان باردار مبتلا به دیابت (چه قبل از بارداری و چه دیابت بارداری) در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
سیگار کشیدن:سیگار به رگهای خونی آسیب میرساند و خطر عوارض دیابت را به شدت افزایش میدهد.
سابقه خانوادگی:وجود سابقه رتینوپاتی دیابتی در خانواده میتواند نشاندهنده استعداد ژنتیکی باشد.
برخی قومیتها:برخی گروههای قومی ممکن است استعداد بیشتری برای ابتلا به این عارضه داشته باشند.
علائم و عوارض رتینوپاتی دیابتی
یکی از جنبههای نگرانکننده رتینوپاتی دیابتی این است که اغلب در مراحل اولیه هیچ علامت قابلتوجهی ندارد. این موضوع اهمیت غربالگری منظم چشم را دوچندان میسازد. با پیشرفت بیماری، علائم زیر ممکن است ظاهر شوند:
تاری دید:بهخصوص در دید مرکزی.
مشاهده نقاط تیره یا شناور (مگس پران):این نقاط میتوانند به دلیل خونریزیهای کوچک در زجاجیه باشند.
مشکل در تمرکز مرکزی:دشواری در خواندن یا رانندگی.
اختلال در تمایز رنگها:مشکل در تشخیص تفاوت بین رنگها.
نوسانات بینایی:بینایی ممکن است در طول روز یا از روزی به روز دیگر تغییر کند.
از دست دادن ناگهانی بینایی:این اتفاق معمولاً به دلیل خونریزی شدید در زجاجیه رخ میدهد.
عوارض جدی رتینوپاتی دیابتی، که در صورت عدم درمان میتوانند به نابینایی منجر شوند، شامل خونریزی زجاجیه، جداشدگی شبکیه، آب سیاه نئوواسکولار و در نهایت، از دست دادن کامل بینایی هستند.
روشهای تشخیص رتینوپاتی دیابتی
تشخیص قند چشم تنها با خواندن تابلو بینایی امکانپذیر نیست. پزشک متخصص از روشهای زیر استفاده میکند:
معاینه با مردمک باز: با ریختن قطره، مردمک گشاد شده و پزشک تمام شبکیه را بررسی میکند.
تصویربرداری OCT (توموگرافی): اسکن لایهبهلایهی شبکیه که ضخامت و میزان ورم (ادم) ماکولا را با دقت میکرونی نشان میدهد.
آنژیوگرافی با فلوئورسئین: با تزریق ماده رنگی در رگ دست، گردش خون در شبکیه عکسبرداری میشود تا محلهای نشتی یا انسداد رگها دقیقاً مشخص شود.
اهمیت غربالگری منظم
با توجه به اینکه رتینوپاتی دیابتی در مراحل اولیه بدون علامت است، غربالگری منظم چشم برای همه افراد دیابتی ضروری است. توصیههای انجمن دیابت آمریکا (ADA) برای غربالگری به شرح زیر است:
افراد مبتلا به دیابت نوع ۱:اولین معاینه چشم باید ۳ تا ۵ سال پس از تشخیص دیابت انجام شود.
افراد مبتلا به دیابت نوع ۲:اولین معاینه چشم باید بلافاصله پس از تشخیص دیابت انجام شود.
زنان باردار مبتلا به دیابت:باید در سه ماهه اول بارداری معاینه چشم انجام دهند و در صورت لزوم، در طول بارداری نیز پیگیری شوند.
پس از معاینه اولیه، پزشک زمانبندی معاینات بعدی را بر اساس وضعیت چشم و کنترل دیابت شما تعیین خواهد کرد.
درمان های رتینوپاتی دیابتی
هدف درمان، حفظ بینایی موجود و جلوگیری از پیشرفت بیماری است. بسته به شدت آسیب، روشهای زیر تجویز میشود:
۱. تزریقات داخل چشمی (Anti-VEGF)
داروهایی مانند آواستین (Avastin)، لوسنتیس (Lucentis) یا ایلیا (Eylea) انقلابی در درمان ایجاد کردهاند. این داروها با تزریق به داخل چشم، جلوی رشد رگهای جدید را گرفته و ورم ماکولا را خشک میکنند.
۲. لیزر شبکیه (Photocoagulation)
لیزر کانونی: برای خشک کردن نشتیهای کوچک در مرکز دید.
لیزر پانرتینال (PRP): در موارد پیشرفته، هزاران نقطه در اطراف شبکیه لیزر میشوند تا رگهای غیرطبیعی خشک شوند. این کار ممکن است کمی دید محیطی را کم کند اما ناجی دید مرکزی است.
۳. جراحی ویترکتومی (Vitrectomy)
اگر خونریزی داخل چشم جذب نشود یا شبکیه جدا شده باشد، جراح طی عملی پیچیده، زجاجیه پر از خون و بافتهای اسکار را خارج میکند تا نور دوباره به شبکیه برسد
نقش کنترل دیابت در موفقیت درمان
مهمترین جنبه در موفقیت درمان رتینوپاتی دیابتی و جلوگیری از پیشرفت آن، کنترل دقیق دیابت و عوامل مرتبط با آن است. حتی با وجود درمانهای پیشرفته، اگر قند خون، فشار خون و چربی خون بهخوبی کنترل نشوند، بیماری میتواند عود کند یا پیشرفت کند. مطالعات نشان دادهاند که کاهش ۱ درصدی در سطح A1C (میانگین قند خون سه ماهه) میتواند بروز رتینوپاتی دیابتی را تا حدود ۳۵ درصد و پیشرفت آن را ۱۵ تا ۲۵ درصد کاهش دهد. کنترل دقیق فشار خون نیز حیاتی است. انجمن دیابت آمریکا (ADA) فشار خون کمتر از ۱۴۰/۹۰ میلیمتر جیوه را توصیه میکند و برای افراد با خطر بالای بیماریهای قلبی عروقی، ممکن است هدف کمتر از ۱۳۰/۸۰ میلیمتر جیوه تعیین شود.
پیشگیری از رتینوپاتی دیابتی
پیشگیری، بهترین راهکار برای مقابله با رتینوپاتی دیابتی است. با مدیریت فعال و جامع دیابت، میتوان خطر ابتلا به این عارضه را به طور قابلتوجهی کاهش داد و/یا از پیشرفت آن جلوگیری کرد:
کنترل دقیق قند خون:این مهمترین گام پیشگیرانه محسوب میشود. رعایت رژیم غذایی سالم، مصرف منظم داروها (انسولین یا داروهای خوراکی) طبق تجویز پزشک و پایش مداوم قند خون برای حفظ سطح قند خون در محدوده هدف ضروری است.
کنترل فشار خون:فشار خون بالا به رگهای خونی آسیب میرساند و خطر رتینوپاتی را افزایش میدهد. مصرف داروهای فشار خون طبق تجویز و رعایت سبک زندگی سالم برای کنترل فشار خون حیاتی است.
مدیریت چربی خون:اگرچه مدیریت چربی خون به طور مستقیم رتینوپاتی را درمان نمیکند، اما برای سلامت کلی افراد دیابتی و کاهش خطر بیماریهای قلبی عروقی مهم است.
سبک زندگی سالم: ورزش منظم:فعالیت بدنی به کنترل قند خون و فشار خون کمک میکند. ترک سیگار:سیگار کشیدن به شدت به رگهای خونی آسیب میرساند و خطر رتینوپاتی و سایر عوارض دیابت را به شدت افزایش میدهد. درمان آپنه خواب:آپنه خواب میتواند بر کنترل قند خون و فشار خون تأثیر بگذارد و باید درمان شود.
غربالگری منظم چشم:همانطور که پیشتر ذکر شد، معاینات منظم و جامع چشم توسط چشمپزشک برای تشخیص زودهنگام هرگونه تغییر در شبکیه بسیار مهم است.
مکملهای غذایی:برخی مکملها مانند سوپرابیون مکس ویژن (Suprabion Max Vision) که حاوی لوتئین و زآگزانتین هستند، ممکن است در حفظ سلامت شبکیه و محافظت در برابر آسیبهای اکسیداتیو نقش داشته باشند، اما هرگز جایگزین درمانهای پزشکی و کنترل دیابت نخواهند بود. قبل از مصرف هرگونه مکمل، با پزشک خود مشورت کنید.
با رعایت این توصیهها، میتوانید نقش فعالی در حفظ سلامت بینایی خود ایفا کنید.
رتینوپاتی دیابتی عارضهای جدی اما قابل پیشگیری و درمان است. درک این بیماری، تشخیص زودهنگام و مدیریت فعال دیابت، کلید حفظ بینایی شماست. با کنترل دقیق قند خون، فشار خون و چربی خون، رعایت سبک زندگی سالم و انجام معاینات منظم چشم، میتوانید خطر ابتلا به این عارضه را به حداقل برسانید و از سلامت چشمان خود محافظت نمایید. به یاد داشته باشید که همکاری نزدیک با تیم درمانی و چشمپزشک شما، بهترین راه برای مدیریت این وضعیت و حفظ کیفیت زندگی شماست.
