اعمال آب سیاه یا گلوکوم (Glaucoma)

گلوکوم (Glaucoma) یا «آب سیاه»، یکی از جدی‌ترین بیماری‌های چشمی و از علل اصلی نابینایی برگشت‌ناپذیر در سراسر جهان است. این بیماری اغلب به دلیل افزایش فشار داخل چشم (IOP) رخ می‌دهد که به‌تدریج به عصب بینایی—کابلی که اطلاعات بصری را از چشم به مغز منتقل می‌کند—آسیب می‌زند.

در تصویر سمت چپ نمای عصب باصره طبیعی و سمت راست عصب آسیب دیده در اثر آب سیاه را مشاهده می کنید.

خطر اصلی گلوکوم در ماهیت پنهان آن نهفته است. اکثر افراد مبتلا، به‌ویژه در مراحل اولیه، هیچ‌گونه علامت یا دردی احساس نمی‌کنند. به همین دلیل، گلوکوم به «دزد خاموش بینایی» مشهور است؛ زیرا بینایی شما را به‌آرامی و قبل از آنکه متوجه شوید، می‌رباید. تشخیص زودهنگام از طریق معاینات منظم چشم‌پزشکی، تنها راه جلوگیری از آسیب دائمی است.

گلوکوم چگونه ایجاد می‌شود؟ (علل و مکانیسم بیماری)

چشم برای حفظ شکل کروی خود و تغذیه بافت‌ها، به طور مداوم مایعی شفاف به نام مایع زلالیه (Aqueous Humor) تولید می‌کند. این مایع پس از گردش در قسمت جلویی چشم، از طریق یک سیستم تخلیه اسفنجی به نام شبکه ترابکولار (Trabecular Meshwork) خارج می‌شود.

در بیماری گلوکوم، این سیستم تخلیه دچار اختلال می‌شود. یا مایع زلالیه بیش از حد تولید می‌شود، یا (که شایع‌تر است) کانال‌های خروجی مسدود شده و مایع نمی‌تواند به‌درستی تخلیه شود. تجمع این مایع باعث افزایش فشار داخل چشم می‌گردد. این فشار بالا به‌مرور زمان به رشته‌های ظریف عصب بینایی فشار آورده و آن‌ها را تخریب می‌کند.

اگرچه علت دقیق انسداد این کانال‌ها همیشه مشخص نیست، اما عوامل زیر نقش مهمی در بروز آن دارند:

• وراثت: سابقه خانوادگی گلوکوم یکی از مهم‌ترین عوامل خطر است.
• آسیب‌های چشمی: ضربه به چشم یا آسیب‌های شیمیایی.
• عفونت و التهاب: عفونت‌های شدید چشمی یا شرایط التهابی (مانند یووئیت).
• انسداد عروقی: مسدود شدن رگ‌های خونی داخل چشم.
• جراحی چشم: در موارد نادر، جراحی‌های چشمی برای اصلاح مشکلات دیگر می‌توانند منجر به گلوکوم ثانویه شوند.

این بیماری معمولاً هر دو چشم را درگیر می‌کند، هرچند شدت آن در یک چشم ممکن است بیشتر باشد.

انواع اصلی گلوکوم

گلوکوم بر اساس علت انسداد سیستم تخلیه به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که دو نوع آن شایع‌تر است:

۱. گلوکوم زاویه باز (Open-Angle Glaucoma)

این شایع‌ترین نوع گلوکوم است (حدود ۹۰٪ موارد). در این حالت، ساختار سیستم تخلیه (زاویه بین عنبیه و قرنیه) از نظر ظاهری باز و طبیعی به نظر می‌رسد، اما شبکه ترابکولار به‌مرور کارایی خود را از دست داده و مایع به‌کندی تخلیه می‌شود. این فرایند بسیار تدریجی است و فشار چشم به آرامی بالا می‌رود، به همین دلیل بیمار تا مراحل پیشرفته هیچ علامتی ندارد.

۲. گلوکوم زاویه بسته (Angle-Closure Glaucoma)

این نوع که در آسیا شیوع بیشتری دارد، زمانی رخ می‌دهد که فضای بین عنبیه (بخش رنگی چشم) و قرنیه (لایه شفاف جلویی) بیش از حد باریک شود. در این حالت، عنبیه ممکن است به جلو حرکت کرده و مسیر خروج مایع زلالیه را به طور فیزیکی مسدود کند.

این وضعیت می‌تواند به دو شکل رخ دهد:

• مزمن: انسداد به‌تدریج رخ می‌دهد (شبیه به زاویه باز).
• حاد (اورژانسی): انسداد ناگهانی رخ می‌دهد که منجر به افزایش شدید و دردناک فشار چشم می‌شود. این یک وضعیت اورژانسی پزشکی است.

انواع دیگر گلوکوم

• گلوکوم مادرزادی: نوزاد با اختلال در سیستم تخلیه چشم متولد می‌شود.
• گلوکوم ثانویه: در نتیجه یک بیماری دیگر (مانند دیابت)، مصرف دارو (به‌ویژه کورتون‌ها) یا آسیب‌دیدگی ایجاد می‌شود.

علائم گلوکوم؛ مراقب این نشانه‌ها باشید

همان‌طور که اشاره شد، گلوکوم زاویه باز (شایع‌ترین نوع) در مراحل اولیه هیچ علامتی ندارد. اولین نشانه‌ای که بیمار ممکن است متوجه آن شود، از دست دادن تدریجی دید محیطی (جانبی) است. این حالت اغلب شبیه به نگاه کردن از درون یک تونل توصیف می‌شود (دید تونلی) و متأسفانه زمانی رخ می‌دهد که بیماری به مرحله پیشرفته رسیده است.

علائم هشداردهنده گلوکوم حاد (زاویه بسته)

برخلاف نوع زاویه باز، حمله حاد گلوکوم زاویه بسته علائم شدید و ناگهانی دارد. در صورت مشاهده علائم زیر، فوراً به اورژانس چشم‌پزشکی مراجعه کنید:

• درد شدید و ناگهانی چشم یا پیشانی
• قرمزی شدید چشم
• کاهش ناگهانی بینایی یا تاری دید
• دیدن هاله یا رنگین‌کمان در اطراف نورها
• تهوع و استفراغ (ناشی از شدت درد و فشار)

چه کسانی در معرض خطر گلوکوم هستند؟ (عوامل خطر)

اگرچه هر فردی ممکن است به گلوکوم مبتلا شود، اما برخی عوامل خطر احتمال ابتلا را به شدت افزایش می‌دهند:

• سن: افراد بالای ۴۰ سال (و به‌ویژه بالای ۶۰ سال).
• سابقه خانوادگی: داشتن بستگان درجه یک مبتلا به گلوکوم.
• فشار چشم بالا: اگرچه همه مبتلایان به گلوکوم فشار چشم بالا ندارند (گلوکوم با فشار طبیعی)، اما این مهم‌ترین عامل خطر است.
• نژاد: افراد آفریقایی‌تبار و آسیایی‌تبار بیشتر در معرض خطر هستند.
• بیماری‌های زمینه‌ای: دیابت، فشار خون بالا و بیماری‌های قلبی.
• مشکلات چشمی: نازک بودن قرنیه، نزدیک‌بینی یا دوربینی شدید.
• مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتون: به‌ویژه قطره‌های چشمی استروئیدی.

گلوکوم چگونه تشخیص داده می‌شود؟

از آنجایی که گلوکوم در ابتدا علامتی ندارد، تنها راه تشخیص قطعی، انجام معاینات کامل و دوره‌ای چشم‌پزشکی است. چشم‌پزشک برای ارزیابی وضعیت شما از چندین آزمایش استفاده می‌کند:

۱. تونومتری (Tonometry): اندازه‌گیری فشار داخل چشم.

۲. افتالموسکوپی (Ophthalmoscopy): معاینه مستقیم عصب بینایی با استفاده از قطره‌های بازکننده مردمک و ابزارهای بزرگنمایی برای بررسی میزان آسیب.

۳. پریمتری (Perimetry) یا تست میدان بینایی: ارزیابی دید محیطی (جانبی) برای تشخیص نقاط کوری که ممکن است خودتان متوجه آن‌ها نشده باشید.

۴. گونیوسکوپی (Gonioscopy): بررسی زاویه تخلیه چشم برای تشخیص نوع گلوکوم (زاویه باز یا بسته). ۵. تصویربرداری‌های پیشرفته (مانند OCT): اسکن دقیق از عصب بینایی برای اندازه‌گیری ضخامت رشته‌های عصبی و تشخیص آسیب‌های اولیه.

روش‌های نوین درمان گلوکوم

هدف از درمان گلوکوم، کنترل بیماری و جلوگیری از آسیب بیشتر به عصب بینایی است، نه درمان قطعی یا بازگرداندن بینایی از دست رفته. درمان‌ها همگی بر محور کاهش فشار داخل چشم (IOP) متمرکز هستند.

۱. درمان دارویی (قطره‌های چشمی)

این روش خط اول درمان برای اکثر بیماران است. قطره‌های چشمی یا تولید مایع زلالیه را کاهش می‌دهند یا به تخلیه بهتر آن کمک می‌کنند.

نکته مهم: استفاده مداوم و دقیق طبق دستور پزشک حیاتی است. این داروها بیماری را کنترل می‌کنند، نه درمان. عوارض جانبی ممکن است شامل قرمزی، خارش یا تاری دید باشد. حتماً پزشک خود را از سایر داروهایی که مصرف می‌کنید مطلع سازید.

۲. جراحی لیزری

اگر داروها مؤثر نباشند یا عوارض زیادی داشته باشند، لیزر گزینه بعدی است. این روش‌ها معمولاً در کلینیک انجام می‌شوند:

ترابکولوپلاستی (Trabeculoplasty): (برای گلوکوم زاویه باز) لیزر به شبکه ترابکولار تابانده می‌شود تا منافذ تخلیه بازتر شده و جریان مایع بهبود یابد.

ایریدوتومی (Iridotomy): (برای گلوکوم زاویه بسته) یک سوراخ کوچک در عنبیه ایجاد می‌شود تا مسیر جدیدی برای عبور مایع باز شود و از انسداد زاویه جلوگیری کند.

سیکلو فوتو کوآگولیشن (Cyclophotocoagulation): کاهش تولید مایع با هدف قرار دادن بخش تولیدکننده آن در چشم.

۳. جراحی‌های میکروسکوپی (جراحی در اتاق عمل)

در موارد پیشرفته‌تر یا زمانی که لیزر و دارو کافی نیستند، جراحی‌های تهاجمی‌تر انجام می‌شود:

ترابکولکتومی (Trabeculectomy): جراح یک کانال تخلیه جدید در چشم ایجاد می‌کند تا مایع بتواند از آنجا خارج شده و فشار کاهش یابد.

شانت یا لوله‌گذاری (Glaucoma Drainage Devices): یک لوله بسیار ظریف (شانت) در چشم کار گذاشته می‌شود تا مایع را به یک مخزن کوچک در زیر ملتحمه هدایت کند.

آیا می‌توان از گلوکوم پیشگیری کرد؟

پاسخ کوتاه «خیر» است؛ نمی‌توان از بروز گلوکوم جلوگیری کرد. اما خبر خوب این است که می‌توان به طور قطعی از نابینایی ناشی از آن پیشگیری نمود.

مهم‌ترین اصل در مدیریت گلوکوم، تشخیص زودرس است. اگر بالای ۴۰ سال سن دارید یا عوامل خطر ذکر شده را دارید، معاینات دوره‌ای چشم‌پزشکی (حتی اگر هیچ مشکلی در دید خود احساس نمی‌کنید) حیاتی است. تشخیص به‌موقع و شروع درمان می‌تواند پیشرفت بیماری را متوقف کرده و بینایی باقی‌مانده شما را برای تمام عمر حفظ کند.