ملانوم چشم، که با نام ملانوم اوکولار نیز شناخته می‌شود، نوعی سرطان نادر اما جدی است که در سلول‌های تولیدکننده رنگدانه (ملانوسیت‌ها) در چشم ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند سلامت بینایی را به خطر اندازد و نیازمند تشخیص و درمان به موقع است. در این مقاله، به بررسی جامع ملانوم چشم، از تعریف و انواع آن گرفته تا علل، علائم، روش‌های تشخیص، درمان و راهکارهای پیشگیری را به تفصیل بررسی خواهیم کرد.
ملانوم چشم چیست؟
ملانوم چشم شایع‌ترین سرطان اولیه داخل چشمی در بزرگسالان است که از سلول‌های ملانوسیت (مسئول تولید ملانین) در چشم منشأ می‌گیرد. این سرطان معمولاً در لایه میانی چشم، موسوم به “یووه” (Uvea)، که شامل عنبیه، جسم مژگانی و مشیمیه است، شکل می‌گیرد. تشخیص زودهنگام آن به دلیل عدم وجود علائم اولیه مشخص، دشوار است. این مقاله به ملانومایی می‌پردازد که از خود چشم منشأ می‌گیرد، نه سرطانی که از سایر نقاط بدن به چشم متاستاز داده است.
به گفته Mayo Clinic:
ملانوما نوعی سرطان است که در سلول‌های تولیدکننده ملانین – رنگدانه‌ای که به پوست شما رنگ می‌دهد – ایجاد می‌شود. چشمان شما نیز دارای سلول‌های تولیدکننده ملانین هستند و می‌توانند ملانوم ایجاد کنند. ملانوم چشم را ملانوم چشمی نیز می‌نامند. اکثر ملانوم‌های چشم در بخشی از چشم ایجاد می‌شوند که هنگام نگاه کردن در آینه قابل مشاهده نیست. این امر تشخیص ملانوم چشم را دشوار می‌سازد. علاوه بر این، ملانوم چشم معمولاً علائم یا نشانه‌های اولیه را ایجاد نمی‌کند.
برای درک بهتر این بیماری، تصویر زیر ساختار چشم و محل احتمالی ملانوم را نشان می‌دهد:
انواع ملانوم چشمی
- ملانوم یووه:این نوع شایع‌ترین است و خود به سه دسته تقسیم می‌شود:
- ملانوم مشیمیه:شایع‌ترین نوع ملانوم یووه که در لایه‌ای از چشم قرار دارد و مسئول خون‌رسانی به شبکیه است.
- ملانوم جسم مژگانی:در عضلات تنظیم‌کننده عدسی چشم ایجاد می‌شود.
- ملانوم عنبیه:در بخش رنگی چشم ظاهر می‌شود و معمولاً به صورت لکه‌ای تیره و در حال رشد قابل مشاهده است.
- ملانوم ملتحمه:نوع نادرتر که در غشای نازک و شفاف پوشاننده قسمت جلویی کره چشم (ملتحمه) ایجاد می‌شود.
علل ابتلا به ملانوم چشم
علت دقیق ملانوم چشم کاملاً مشخص نیست، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز آن نقش دارند.
عوامل خطرزا
عوامل خطر متعددی برای ابتلا به ملانوم چشم شناسایی شده‌اند که شامل موارد زیر است:
- رنگ چشم روشن:افراد با چشم‌های آبی یا سبز بیشتر در معرض خطر قرار دارند.
- قرار گرفتن در معرض اشعه ماوراء بنفش (UV):تابش طولانی‌مدت نور خورشید یا استفاده از سولاریوم، به‌ویژه برای ملانوم ملتحمه، می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد.
- سندرم نئوپلاستیک دیسپلاستیک:وجود خال‌های غیرمعمول و متعدد روی پوست، نشانه‌ای از این سندرم است که خطر ملانوم چشم را نیز افزایش می‌دهد.
- نژاد و سن:شیوع این بیماری در سفیدپوستان بیشتر است و با افزایش سن، به‌ویژه در افراد 55 تا 70 ساله، به اوج خود می‌رسد.
- ملانوسیتوز اکولودرمال:یک بیماری نادر که با افزایش رنگدانه غیرطبیعی در چشم و پوست اطراف آن مشخص می‌شود.
- سابقه خانوادگی و ژنتیک:وجود سابقه ملانوم در خانواده یا برخی جهش‌های ژنتیکی خاص (مانند BAP1) می‌تواند خطر را تا 55% افزایش دهد.
علائم سرطان ملانوم چشم
در بسیاری از موارد، به‌ویژه در مراحل اولیه، ملانوم چشم هیچ علامتی ندارد و تنها در معاینات روتین چشم‌پزشکی کشف می‌شود.
علائم و نشانه‌های احتمالی
در صورت پیشرفت بیماری، ممکن است علائم زیر ظاهر شوند:
- نقطه تاریک جدید یا در حال رشد در عنبیه یا سایر قسمت‌های قابل مشاهده چشم.
- تاری دید یا از دست دادن بینایی محیطی در یک چشم.
- دیدن لکه‌های شناور (فلوتر) یا جرقه‌های نورانی در میدان دید.
- تغییر شکل مردمک چشم.
- درد یا قرمزی بی‌دلیل در چشم (این علامت نادر است).
- جابه‌جایی چشم در حفره چشم.
- چشمان اشک‌آلود.
در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مراجعه فوری به چشم‌پزشک برای ارزیابی دقیق و به موقع ضروری است.
روش های تشخیص ملانوم چشم
بهترین راه برای تشخیص زودهنگام ملانوم چشم، انجام معاینات دوره‌ای و جامع توسط چشم‌پزشک است. این معاینات می‌توانند تغییرات کوچک را قبل از بروز علائم جدی شناسایی کنند.
روش‌های تشخیصی
- افتالموسکوپی (مستقیم و غیرمستقیم):معاینه دقیق داخل چشم با استفاده از لنز و نور مخصوص برای بررسی شبکیه، مشیمیه و عصب بینایی.
- سونوگرافی چشم:تولید تصاویر از ساختارهای داخلی چشم برای بررسی ویژگی‌ها، اندازه و ضخامت تومور.
- آنژیوگرافی فلورسئین:تزریق یک رنگ مخصوص به رگ خونی و تصویربرداری متوالی برای بررسی جریان خون و عروق شبکیه و مشیمیه.
- تصویربرداری پیشرفته:در صورت مشکوک بودن به گسترش سرطان به سایر نقاط بدن، ممکن است آزمایش‌هایی مانند MRI یا CT اسکن از سر، شکم و قفسه سینه تجویز شود.
- آزمایش خون:برای بررسی احتمال گسترش سرطان به کبد، که یکی از شایع‌ترین نقاط متاستاز ملانوم چشم است.
- نمونه‌برداری (بیوپسی):معمولاً برای تشخیص اولیه ملانوم چشم ضروری نیست، اما ممکن است در برخی موارد خاص برای تعیین نوع و پیش‌آگهی تومور، به‌ویژه برای درمان‌های هدفمند، انجام شود.
آیا ملانوم چشم قابل درمان است؟
بله، ملانوم چشم قابل درمان است و میزان موفقیت به شدت به مرحله بیماری در زمان تشخیص، اندازه و محل تومور و سلامت عمومی بیمار بستگی دارد.
بر اساس گزارش Rare Diseases:
درمان تومور چشم به نوع و مرحله سرطان، وضعیت جسمی بیمار و عوارض جانبی احتمالی بستگی دارد. تومورهای چشمی خوش‌خیم با عمل جراحی قابل برداشتن هستند. خال‌های پوستی داخل چشم نیز، در صورت خوش‌خیم بودن، نیازی به مداخله و درمان ندارند و صرفاً سالی دو بار برای بررسی هرگونه تغییر احتمالی باید معاینه شوند. هدف اصلی درمان تومور چشم، حفظ بینایی تا حد امکان است.
روش‌های درمانی
روش‌های درمانی مختلفی برای ملانوم چشم وجود دارد که بسته به شرایط بیمار و ویژگی‌های تومور انتخاب می‌شوند:
- نظارت فعال:برای ضایعات کوچک که ممکن است نیاز به درمان فوری نداشته باشند، چشم‌پزشک با معاینات منظم تغییرات را تحت نظر می‌گیرد.
- جراحی:
- برداشتن تومور (Resection):حذف تومور و بخش کوچکی از بافت سالم اطراف آن، معمولاً برای تومورهای کوچک‌تر انجام می‌شود.
- تخلیه هسته چشم (Enucleation):برداشتن کامل چشم در موارد تومورهای بزرگ، از دست رفتن کامل بینایی یا عدم پاسخ به سایر درمان‌ها. پس از آن، پروتز چشمی (چشم مصنوعی) کاشته می‌شود.
- اکسنتراسیون (Exenteration):برداشتن چشم، پلک، عضلات و چربی اطراف آن در موارد بسیار پیشرفته که سرطان به بافت‌های اطراف گسترش یافته است.
- پرتودرمانی:
- براکی‌تراپی (پلاک‌درمانی):قرار دادن یک پلاک رادیواکتیو کوچک حاوی مواد رادیواکتیو (مانند ید-125) روی تومور برای مدت زمان مشخص، که پرتوها را مستقیماً به تومور می‌تاباند.
- پرتودرمانی خارجی:تاباندن پرتوها از خارج چشم به تومور با استفاده از دستگاه‌های پیشرفته.
- ترموتراپی (گرما درمانی) و کرایوتراپی (سرما درمانی):استفاده از لیزر مادون قرمز (ترانس پایپلاری) برای کوچک کردن تومور یا انجماد سلول‌های سرطانی با کرایوتراپی.
- درمان‌های هدفمند و ایمونوتراپی:برای موارد پیشرفته یا متاستاتیک (گسترش‌یافته به سایر نقاط بدن)، این درمان‌ها با هدف قرار دادن ویژگی‌های خاص سلول‌های سرطانی یا تقویت سیستم ایمنی بدن عمل می‌کنند.
نقش زمان در درمان
تشخیص و درمان زودهنگام، کلید اصلی افزایش شانس موفقیت درمان و حفظ بینایی است. در صورت تشخیص زودهنگام، میزان بقای 5 ساله می‌تواند تا 85% یا بیشتر باشد. عدم درمان به موقع می‌تواند منجر به عوارضی مانند از دست دادن بینایی، درد، گلوکوم، آب مروارید، التهاب و متاستاز به اندام‌های دوردست مانند کبد، ریه‌ها، مغز و استخوان‌ها شود.
روش های پیشگیری از ملانوم چشمی
اگرچه علت دقیق ملانوم چشم کاملاً مشخص نیست و نمی‌توان از همه موارد پیشگیری کرد، اما محافظت از چشم‌ها در برابر نور شدید خورشید و اشعه ماوراء بنفش توصیه می‌شود.
راهکارهای پیشگیری
برای کاهش خطر ابتلا به ملانوم چشم و محافظت از سلامت بینایی، راهکارهای زیر توصیه می‌شود:
- استفاده از عینک آفتابی:همیشه از عینک آفتابی با محافظت 100% در برابر اشعه‌های UVA و UVB استفاده کنید، حتی در روزهای ابری.
- استفاده از کلاه‌های لبه‌دار:در فضای باز، کلاه لبه‌دار می‌تواند محافظت بیشتری برای چشم‌ها و پوست اطراف آنها فراهم کند.
- اجتناب از قرار گرفتن در معرض نور مستقیم خورشید:سعی کنید در ساعات اوج تابش خورشید (معمولاً 10 صبح تا 4 بعدازظهر) از قرار گرفتن طولانی‌مدت در فضای باز خودداری کنید.
- انجام معاینات منظم چشم:معاینات دوره‌ای توسط چشم‌پزشک، به‌ویژه برای افراد با عوامل خطر، برای تشخیص زودهنگام هرگونه تغییر مشکوک حیاتی است.
ملانوم چشم، با وجود نادر بودن، یک بیماری جدی است که نیازمند آگاهی و توجه است. درک علائم، عوامل خطر و اهمیت تشخیص زودهنگام می‌تواند نقش حیاتی در موفقیت درمان و حفظ بینایی ایفا کند. با انجام معاینات منظم چشم و محافظت در برابر نور خورشید، می‌توان گام‌های مهمی در جهت پیشگیری و مدیریت این بیماری برداشت. در صورت مشاهده هرگونه تغییر غیرعادی در چشم، مراجعه فوری به چشم‌پزشک برای ارزیابی دقیق ضروری است. همچنین، حمایت روانی و اجتماعی برای بیماران و خانواده‌هایشان در طول مسیر درمان از اهمیت بالایی برخوردار است.
