خشکی چشم و جدیدترین درمان آن

سندرم خشکی چشم (Dry Eye Syndrome)، یکی از شایع‌ترین دلایل مراجعه به چشم‌پزشک است که می‌تواند از یک ناراحتی خفیف تا اختلالی جدی در کیفیت زندگی فرد متغیر باشد. این عارضه زمانی رخ می‌دهد که چشمان شما اشک کافی تولید نمی‌کند یا اشک تولید شده، کیفیت لازم برای مرطوب نگه داشتن سطح چشم را ندارد. تخمین زده شده است که بین ۵ تا ۱۵ درصد از جمعیت درگیر خشکی چشم هستند.

در این مقاله جامع از کلینیک چشم پزشکی پارسیان، به بررسی کامل این بیماری، از علائم و علل آن گرفته تا تمام روش‌های درمانی موجود، از راهکارهای خانگی تا جدیدترین تکنولوژی‌های پزشکی می‌پردازیم.

سندرم خشکی چشم دقیقاً چیست؟

وظیفه اصلی اشک، مرطوب نگه داشتن، شستشوی مداوم سطح چشم، رساندن اکسیژن و مواد غذایی به قرنیه و محافظت از آن در برابر عفونت است. هر عاملی که این سیستم پیچیده را مختل کند، منجر به خشکی چشم می‌شود.

نقش حیاتی لایه اشکی (Tear Film)

اشک ما یک محلول آبکی ساده نیست، بلکه از سه لایه مجزا تشکیل شده است که باید در تعادل کامل باشند:

• لایه چربی (سطحی): این لایه که توسط غدد میبومین (Meibomian) در لبه پلک‌ها تولید می‌شود، از تبخیر سریع لایه آبکی جلوگیری می‌کند. اختلال در این لایه شایع‌ترین علت خشکی چشم است.
• لایه آبکی (میانی): این لایه که بخش اصلی اشک (۹۸٪) را تشکیل می‌دهد، توسط غدد اشکی تولید شده و وظیفه آبرسانی، اکسیژن‌رسانی و شستشوی چشم را بر عهده دارد.
• لایه موکوسی (عمقی): این لایه به پخش شدن یکنواخت اشک روی سطح قرنیه کمک می‌کند.

خشکی چشم زمانی اتفاق می‌افتد که یا تولید لایه آبکی کاهش یابد (مانند افزایش سن) یا لایه چربی دچار اختلال شده و اشک به سرعت تبخیر شود (Evaporative Dry Eye).

شایع‌ترین علائم خشکی چشم

اگرچه این بیماری «خشکی» چشم نام دارد، اما علائم آن می‌تواند بسیار متنوع باشد. جالب است بدانید که گاهی «اشک‌ریزش» خود یکی از علائم خشکی چشم است، زیرا چشم در تلاش برای جبران خشکی، اشک رفلکسی (و فاقد کیفیت) تولید می‌کند.

• سوزش، خارش و قرمزی چشم‌ها
• احساس وجود جسم خارجی یا شن‌ریزه در چشم
• تاری دید موقت که با پلک زدن برطرف می‌شود
• حساسیت به نور شدید (فتوفوبیا)
• اشک‌ریزش بیش از حد
• خستگی چشم، به‌خصوص هنگام کار با کامپیوتر یا مطالعه
• دشواری در استفاده از لنزهای تماسی
• تجمع مخاط رشته‌ای در اطراف چشم

این علائم معمولاً در هر دو چشم ایجاد می‌شوند و اغلب پس از قرار گرفتن در معرض باد، گرد و غبار، هوای خشک (مانند وسایل گرمایشی) یا کار چشمی طولانی مدت، تشدید می‌شوند.

علل اصلی و عوامل خطر خشکی چشم

به طور کلی، هر عاملی که باعث کاهش تولید اشک یا تغییر کیفیت آن شود، می‌تواند منجر به خشکی چشم گردد.

• افزایش سن: شایع‌ترین علت. با بالا رفتن سن، تولید طبیعی اشک (به‌خصوص لایه آبکی و چربی) کاهش می‌یابد. این عارضه در زنان، به‌خصوص پس از یائسگی، شایع‌تر است.
• عوامل محیطی: قرار گرفتن در معرض هوای گرم و خشک، باد، دود سیگار، گرد و غبار و استفاده از وسایل گرمازا یا تهویه مطبوع.
• کار چشمی طولانی مدت: هنگام خیره شدن به صفحات دیجیتال (کامپیوتر، موبایل، تلویزیون) یا مطالعه، تعداد پلک زدن به طور ناخودآگاه کاهش می‌یابد و تبخیر اشک تشدید می‌شود.
• مصرف داروها: بسیاری از داروهای رایج مانند آنتی‌هیستامین‌ها (ضد حساسیت)، داروهای ضدافسردگی، داروهای ضد فشار خون، و قرص‌های جلوگیری از بارداری می‌توانند باعث کاهش ترشح اشک شوند.
• بیماری‌ها: بیماری‌های سیستمیک مانند آرتریت روماتوئید، لوپوس، شوگرن و بیماری‌های تیروئید می‌توانند باعث خشکی چشم شوند.
• التهاب لبه پلک (بلفاریت): این عارضه با درگیر کردن غدد میبومین، کیفیت لایه چربی اشک را مختل می‌کند.
• استفاده از لنزهای تماسی: لنزهای تماسی می‌توانند مانند اسفنج، اشک را جذب کرده و حس قرنیه را کاهش دهند.
• جراحی‌های چشمی: جراحی‌هایی مانند لیزیک می‌توانند به طور موقت (و گاهی دائمی) باعث تشدید خشکی چشم شوند.
• کمبودهای تغذیه‌ای: کمبود ویتامین A (نادر اما جدی) و عدم تعادل اسیدهای چرب امگا ۳ می‌تواند در خشکی چشم نقش داشته باشد.

خشکی چشم چگونه تشخیص داده می‌شود؟

تشخیص خشکی چشم معمولاً با یک معاینه کامل چشم‌پزشکی انجام می‌شود. چشم‌پزشک با بررسی علائم شما و استفاده از آزمایش‌های تخصصی مانند تست شیرمر (برای سنجش میزان تولید اشک) و بررسی زمان شکست اشک (Break-Up Time یا BUT) برای ارزیابی کیفیت و پایداری لایه اشکی، می‌تواند شدت و نوع خشکی چشم (کمبود اشک آبکی یا تبخیری) را تشخیص دهد.

مراجعه به پزشک در صورت داشتن علائم مداوم بسیار حیاتی است؛ زیرا خشکی چشم شدید در صورت عدم درمان، علاوه بر ایجاد ناراحتی، ممکن است باعث ایجاد لک قرنیه (Corneal Scarring) و کاهش دید دائمی شود.

راهنمای کامل درمان خشکی چشم

درمان خشکی چشم به علت و شدت آن بستگی دارد. هدف اصلی، بازگرداندن رطوبت طبیعی به چشم و بهبود کیفیت لایه اشکی است.

۱. تغییرات سبک زندگی و درمان‌های خانگی

برای موارد خفیف، اغلب اولین قدم تغییر در عادات روزمره است:

• پلک زدن آگاهانه: هنگام کار با کامپیوتر، قانون ۲۰-۲۰-۲۰ را رعایت کنید (هر ۲۰ دقیقه، به مدت ۲۰ ثانیه به جسمی در فاصله ۲۰ فوتی نگاه کنید) و آگاهانه پلک بزنید.
• مرطوب کردن محیط: در فصول سرد یا آب و هوای خشک، از دستگاه بخور برای افزایش رطوبت هوای منزل یا محل کار استفاده کنید.
• محافظت از چشم: از عینک آفتابی (ترجیحاً مدل‌های دورپیچ) برای محافظت از چشم در برابر باد و آفتاب استفاده کنید.
• هیدراتاسیون: در طول روز به میزان کافی مایعات بنوشید.
• تنظیم صفحه نمایش: مانیتور خود را کمی پایین‌تر از سطح چشم قرار دهید تا پلک‌ها کمتر باز بمانند و تبخیر اشک کاهش یابد.
• پرهیز از محرک‌ها: از قرار گرفتن در معرض مستقیم باد کولر، پنکه و دود سیگار خودداری کنید.
• کمپرس گرم و شستشوی پلک: در موارد بلفاریت یا اختلال غدد میبومین، استفاده از کمپرس آب گرم و شستشوی لبه پلک با شامپو بچه یا شامپوهای مخصوص پلک می‌تواند به باز شدن غدد چربی کمک کند.

۲. درمان‌های دارویی و پزشکی (روش‌های معمول)

اگر راهکارهای خانگی کافی نباشد، چشم‌پزشک ممکن است درمان‌های زیر را توصیه کند:

• قطره‌های اشک مصنوعی: این قطره‌ها شایع‌ترین درمان هستند و به طور موقت رطوبت چشم را تامین می‌کنند. بهتر است با مشورت پزشک، از محصولاتی استفاده کنید که با چشم شما سازگاری بیشتری دارند.

نکته مهم: اگر نیاز دارید بیش از ۴ بار در روز از اشک مصنوعی استفاده کنید، حتماً از انواع فاقد مواد نگهدارنده (Preservative-Free) استفاده نمایید تا از تحریک بیشتر چشم جلوگیری شود.

• پمادها و ژل‌های چشمی: این محصولات غلیظ‌تر هستند و رطوبت را برای مدت طولانی‌تری حفظ می‌کنند. به دلیل ایجاد تاری دید موقت، معمولاً توصیه می‌شود قبل از خواب استفاده شوند.
• داروهای ضد التهاب (تجویزی): در موارد متوسط تا شدید، التهاب سطح چشم نقش مهمی در خشکی دارد. قطره‌هایی مانند سیکلوسپورین یا لایفیتگراست (Lifitegrast) با کاهش التهاب، به بدن کمک می‌کنند تا اشک طبیعی و با کیفیت‌تری تولید کند.

۳. درمان‌های نوین و پیشرفته: IRPL (دستگاه E-EYE)

برای بیمارانی که به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهند، به‌ویژه آن‌هایی که دچار خشکی چشم تبخیری ناشی از اختلال عملکرد غدد میبومین (MGD) هستند، روش‌های نوین‌تری توسعه یافته است.

در میان این روش‌ها، دستگاه E-EYE که از تکنولوژی (IRPL: Intense Regulated Pulse Light) استفاده می‌کند، به عنوان یک درمان پیشرفته شناخته می‌شود. برخلاف برخی دستگاه‌های مشابه مانند لیپوفلو (LipiFlow)، روش IRPL با هدف قرار دادن مستقیم غدد و احیای عملکرد آن‌ها، به درمان علت ریشه‌ای خشکی چشم تبخیری می‌پردازد و تنها یک تسکین موقت ارائه نمی‌دهد.

این روش چگونه عمل می‌کند؟ در این روش درمانی، فعالیت غدد کم‌کار و مسدود شده‌ی تولید کننده چربی (غدد میبومین) با استفاده از پالس‌های نوری پلی کروماتیک تحریک می‌شود.

دستگاه E-EYE که توسط شرکت فرانسوی E-SWIN طراحی شده است، پالس‌های نوری تنظیم‌شده‌ای را منتشر می‌کند. این نور با اعمال اینفرارد (Infrared) و تحریک گرمایی، غدد چربی را تحریک کرده و به آن‌ها کمک می‌کند تا به شرایط نرمال و ترشح چربی با کیفیت بازگردند. بازگشت این ترشحات، لایه چربی اشک را احیا کرده و به طور قابل توجهی از تبخیر اشک جلوگیری می‌کند.

مزایای درمان با E-EYE (IRPL):

• غیر تهاجمی: این روش بدون نیاز به جراحی و بدون درد انجام می‌شود.
• سریع: زمان درمان در هر جلسه بسیار کوتاه (حدود ۵ الی ۱۰ دقیقه) است.
• ایمن: طبق گزارش‌ها، عوارض جانبی خاصی برای این درمان ثبت نشده است.
• اثربخشی طولانی مدت: تاثیر این درمان در موارد موفق، می‌تواند از چند ماه تا چند سال ادامه داشته باشد، اگرچه ممکن است نیاز به جلسات یادآور باشد.
• کاهش وابستگی به دارو: یکی از مزایای اصلی، امکان کاهش یا حتی قطع مصرف (بی‌نیاز شدن) قطره‌های اشک مصنوعی و داروهای دیگر پس از تکمیل دوره درمان است.

دوره درمان: دوره درمان معمولاً شامل ۳ جلسه (و در صورت نیاز ۴ جلسه) طبق برنامه زیر است:

• روز اول (0)
• روز پانزدهم (15)
• روز چهل و پنجم (45)
• (جلسه اضافی برای تثبیت، بسته به نظر پزشک، در روز ۷۵)

مراقبت‌های بعد از جلسه IRPL

یکی از نکات مهم پس از انجام این درمان، محافظت از پوست ناحیه تحت درمان است. توصیه می‌شود در طول دوره درمان (و حداقل تا دو هفته پس از هر جلسه)، از کرم ضد آفتاب مناسب در نواحی اطراف چشم که پالس نوری دریافت کرده‌اند، استفاده شود.

توجه: این روش درمانی باید حتماً تحت نظر چشم‌پزشک و در مراکز معتبر انجام شود. کلینیک چشم‌پزشکی پارسیان، به عنوان یکی از مراکز پیشرو در ایران، این تکنولوژی را برای درمان بیماران مبتلا به خشکی چشم ارائه می‌دهد.

۴. روش‌های جراحی و کلینیکی

در موارد بسیار شدید خشکی چشم که به درمان‌های دیگر پاسخ نمی‌دهند، ممکن است از روش‌های زیر استفاده شود:

• بستن مجرای اشک (Punctal Plugs): در این روش، پزشک با قرار دادن “پلاگ”‌های سیلیکونی یا کلاژنی در مجاری خروج اشک (در گوشه داخلی چشم)، خروج اشک از چشم را کند کرده و به مرطوب ماندن سطح چشم کمک می‌کند.
• بستن پلک‌ها (Tarsorrhaphy): در موارد بسیار شدید (مانند فلج پلک‌ها)، ممکن است بخشی از پلک‌ها به طور موقت یا دائمی به هم دوخته شوند تا سطح تبخیر کاهش یابد.

خشکی چشم و جراحی لیزیک

افرادی که قصد انجام جراحی‌های اصلاح دید مانند لیزیک را دارند، باید بدانند که وجود خشکی چشم می‌تواند بر نتیجه عمل تاثیر بگذارد. جراحی لیزیک به طور موقت اعصاب قرنیه را قطع می‌کند که این امر می‌تواند علائم خشکی چشم را تشدید کند.

به همین دلیل، در صورتی که علائم خشکی چشم دارید، حتماً قبل از عمل با پزشک خود مشورت کنید. معمولاً لازم است خشکی چشم قبل از جراحی به طور کامل کنترل و درمان شود.

آیا می‌توان از خشکی چشم پیشگیری کرد؟

اگرچه نمی‌توان از تمام علل خشکی چشم (مانند افزایش سن) جلوگیری کرد، اما با رعایت توصیه‌هایی که در بخش “درمان‌های خانگی” ذکر شد (مانند استفاده از بخور، پلک زدن آگاهانه، محافظت از چشم در برابر باد و پرهیز از دود سیگار) می‌توان تا حد زیادی از بروز یا تشدید آن جلوگیری کرد.

به یاد داشته باشید که درمان خشکی چشم نه فقط برای راحتی، بلکه برای حفظ سلامت طولانی‌مدت چشم و کیفیت بینایی شما ضروری است.