چشم مصنوعی، که با نام پروتز چشم نیز شناخته می‌شود، ابزاری حیاتی برای افرادی است که بینایی یک یا هر دو چشم خود را از دست داده‌اند. این پروتزها با هدف بازگرداندن زیبایی و تقارن چهره طراحی شده‌اند و نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی و افزایش اعتماد به نفس افراد ایفا می‌کنند. در این مقاله، به بررسی جامع چشم مصنوعی، از تعریف و تاریخچه گرفته تا انواع، مراحل ساخت، نگهداری و چالش‌های مرتبط با آن خواهیم پرداخت.
چشم مصنوعی یا پروتز چشم چیست؟
چشم مصنوعی (Ocular prosthesis) یا پروتز چشم، یک وسیله پزشکی است که جایگزین چشم طبیعی آسیب‌دیده یا از دست رفته می‌شود. این پروتزها به منظور بهبود ظاهر صورت و پر کردن فضای خالی حدقه چشم طراحی شده‌اند و معمولاً ظاهری چنان طبیعی دارند که افراد عادی قادر به تشخیص آنها نیستند. لازم به ذکر است که چشم مصنوعی، برخلاف تصور برخی، قابلیت بینایی را فراهم نمی‌کند و صرفاً یک پروتز زیبایی محسوب می‌شود. تاریخچه استفاده از چشم مصنوعی به هزاران سال پیش بازمی‌گردد؛ شواهد باستانی از شهر سوخته ایران، قدمت استفاده از این پروتزها را تا ۵۰۰۰ سال پیش نشان می‌دهد.
در حفاری‌های شهر سوخته در سیستان و بلوچستان، که قدمتی ۵ هزار ساله دارد، جسدی کشف شد که چشم آن تخلیه شده و به جای آن، گوی شیشه‌ای کار گذاشته شده بود. اولین شواهد شناخته شده در مورد استفاده از پروتز چشمی مربوط به زنی است که در شهر سوخته ایران، متعلق به ۲۹۰۰ تا ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، یافت شده است.
به گفته Iranoptician: “در حفاری‌های شهر سوخته در سیستان و بلوچستان، که قدمتی ۵ هزار ساله دارد، جسدی کشف شد که چشم آن تخلیه شده و به جای آن، گوی شیشه‌ای کار گذاشته شده بود.”
انواع چشم مصنوعی
چشم‌های مصنوعی بر اساس معیارهای مختلفی از جمله میزان آسیب چشم، نوع حرکت، جنس و روش ساخت دسته‌بندی می‌شوند که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارا هستند.
انواع بر اساس میزان تخلیه چشم
در ادامه، انواع پروتز چشم بر اساس میزان تخلیه چشم و کاربرد آنها مقایسه شده‌اند:
| کاربرد | زمان استفاده | وزن | جنس | هزینه |
|---|---|---|---|---|
| حفظ شکل حدقه و جلوگیری از تحریک پلک | موقت، بلافاصله پس از جراحی | سبک | پلاستیک شفاف | ارزان‌ترین |
| پوشاندن نقص‌های زیبایی جزئی چشم آسیب‌دیده یا پس از اویسراسیون | دائمی | سبک | آکریلیک | متوسط |
| پر کردن فضای خالی پس از تخلیه کامل کره چشم (انوکلئاسیون) | دائمی | متوسط | آکریلیک یا شیشه | بالا |
| جایگزینی چشم و ساختارهای اطراف آسیب‌دیده (پس از اگزانتراسیون) | دائمی | سنگین | سیلیکون | بسیار بالا |
انواع بر اساس حرکت
- پروتز ثابت:در روش‌های قدیمی‌تر، پروتز بدون اتصال به عضلات ساخته می‌شد و فاقد هرگونه حرکتی بود.
- پروتز متحرک:امروزه با کاشت ایمپلنت در حدقه و اتصال عضلات به آن، پروتز چشمی قابلیت حرکت (حدود ۴۰ تا ۷۰ درصد حرکت چشم طبیعی) را پیدا می‌کند. استفاده از روش پگینگ (Pegging) برای افزایش حرکت، به دلیل عوارض احتمالی، تا حد زیادی منسوخ شده است.
انواع بر اساس جنس
جنس پروتزهای چشمی تأثیر بسزایی بر دوام، ظاهر و راحتی آنها دارد:
| دوام | ظاهر | وزن | سهولت نگهداری | احتمال خشکی چشم | مقاومت در برابر تغییر دما | کاربرد |
|---|---|---|---|---|---|---|
| بالا | طبیعی، شفافیت نوری بالا | سبک | متوسط | بیشتر | خوب | رایج‌ترین برای پروتز چشمی |
| پایین (شکننده) | بازتاب نور طبیعی‌تر | سنگین‌تر | دشوارتر | کمتر (آب‌دوست) | کمتر | در برخی کشورها (مانند آلمان) |
| متوسط | بسیار شبیه به پوست واقعی | متوسط | متوسط | پایین | خوب | عمدتاً برای پروتز اوربیتال |
انواع بر اساس روش ساخت
روش ساخت پروتز چشم بر کیفیت، تناسب و هزینه نهایی آن تأثیر می‌گذارد:
| سرعت تهیه | تعداد جلسات | هزینه | تناسب اندازه | زیبایی | قابلیت تنظیم | کیفیت |
|---|---|---|---|---|---|---|
| بسیار سریع | کمترین | کمترین | کم | پایین | کم | پایین |
| متوسط | کم | متوسط | خوب | خوب | متوسط | متوسط |
| کندتر | یک یا چند جلسه | بیشترین | بالاترین | عالی | بالا | بالاترین |
قسمت های چشم مصنوعی
پروتز چشم به گونه‌ای طراحی می‌شود که بیشترین شباهت را به چشم طبیعی داشته باشد و از سه قسمت اصلی تشکیل شده است:
- پوسته بیضی شکل بیرونی:این قسمت سفیدرنگ، صلبیه یا سفیدی چشم را شبیه‌سازی می‌کند و پایه اصلی پروتز است که با قالب‌گیری دقیق از کاسه چشم ساخته می‌شود.
- قسمت گرد مرکزی:شامل عنبیه (قسمت رنگی چشم) و مردمک (نقطه سیاه مرکزی) می‌شود. این بخش با دقت فراوان، اغلب به صورت دستی یا با فناوری پیشرفته، رنگ‌آمیزی می‌شود تا با چشم سالم مطابقت داشته باشد. اندازه مردمک در چشم مصنوعی ثابت است و به نور واکنش نشان نمی‌دهد.
- لایه شفاف:یک لایه بیرونی شفاف است که روی عنبیه و مردمک قرار می‌گیرد و به پروتز درخشش و شفافیتی شبیه به چشم زنده می‌بخشد. جنس این لایه‌ها با بدن سازگار بوده و باعث حساسیت نمی‌شود.
مراحل جراحی و گذاشتن پروتز چشم
فرآیند جایگذاری پروتز چشم شامل چندین مرحله است که از جراحی اولیه تا نصب نهایی و تنظیمات بعدی را در بر می‌گیرد.
علل از دست دادن چشم
از دست دادن چشم می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد، از جمله:
- جراحات غیرقابل جبران ناشی از حوادث شدید.
- بیماری‌هایی مانند گلوکوم (آب سیاه) پیشرفته و غیرقابل کنترل.
- عفونت‌های شدید داخل چشمی که به درمان پاسخ نمی‌دهند.
- تومورهای چشمی بدخیم که نیاز به برداشتن چشم دارند.
انواع جراحی تخلیه چشم
نوع جراحی تخلیه چشم بر انتخاب و حرکت پروتز تأثیر می‌گذارد:
- تخلیه داخل کره چشم (Evisceration):در این روش، محتویات داخلی چشم برداشته می‌شود، اما پوسته بیرونی (صلبیه) و بافت‌های متصل به کاسه چشم حفظ می‌گردند. این روش معمولاً نتایج زیبایی بهتری دارد و حرکت پروتز بیشتر خواهد بود.
- تخلیه کل حدقه (Enucleation):در این جراحی، کل کره چشم به همراه ماهیچه‌ها و ساختارهای داخلی آن برداشته می‌شود. در سال ۱۹۸۵، تصور بر این بود که مشکلات مرتبط با ایمپلنت‌های یکپارچه با معرفی کاشت‌های کروی ساخته شده از هیدروکسی آپاتیت کلسیم متخلخل تا حد زیادی حل می‌شود.
- تخلیه کامل حدقه و بافت‌های اطراف (Exenteration):در موارد آسیب جدی‌تر مانند سرطان‌های پیشرفته، تمامی محتویات کاسه چشم و حتی پلک‌ها برداشته می‌شوند که نیاز به پروتز اوربیتال دارد.
بر اساس گزارش Wikipedia: “در آوریل ۲۰۰۰، تأیید اداره غذا و داروی ایالات متحده را دریافت کرد و در فوریه ۲۰۰۱ توسط بهداشت و رفاه کانادا تأیید شد.”
مراحل کاشت ایمپلنت و پروتز
- جراحی اولیه:پس از تشخیص نیاز به تخلیه، جراحی برداشتن چشم انجام می‌شود. در صورت امکان، یک ایمپلنت کروی شکل (مانند ایمپلنت‌های بیوسرامیک که در آوریل ۲۰۰۰، تأیید اداره غذا و داروی ایالات متحده را دریافت کرد) به صورت دائمی در کاسه چشم کاشته می‌شود.
- دوره بهبودی:حدقه چشم پس از جراحی نیاز به چند ماه زمان برای بهبودی کامل دارد. در این مدت، ممکن است از یک کانفورمر موقت برای حفظ شکل حدقه استفاده شود.
- قالب‌گیری توسط اکولاریست:پس از بهبودی کامل، یک متخصص پروتز چشم (اکولاریست) از حدقه چشم قالب‌گیری می‌کند تا پروتز سفارشی ساخته شود.
- ساخت و رنگ‌آمیزی پروتز:اکولاریست با دقت فراوان، پروتز را متناسب با شکل و اندازه حدقه و همرنگ با چشم سالم بیمار می‌سازد و رگ‌های خونی و عنبیه را نقاشی می‌کند.
- نصب و تنظیم نهایی:پروتز ساخته شده روی ایمپلنت قرار می‌گیرد. ممکن است نیاز به تنظیمات جزئی در هفته‌ها یا ماه‌های بعدی باشد تا پروتز به بهترین شکل با حدقه چشم هماهنگ شود.
عوارض چشم مصنوعی یا پروتز چشم
استفاده از پروتز چشم می‌تواند با چالش‌ها و عوارضی همراه باشد که آگاهی از آنها برای مدیریت بهتر وضعیت ضروری است.
عوارض جراحی تخلیه چشم
جراحی تخلیه چشم معمولاً بی‌خطر است، اما مانند هر عمل جراحی دیگری، ممکن است عوارض جانبی داشته باشد. عوارض شایع شامل عفونت، خونریزی، ورم، درد و تشکیل اسکار (بافت ترمیمی) است که با مراقبت‌های پس از عمل قابل کنترل هستند.
عوارض عدم استفاده از پروتز
عدم استفاده از پروتز پس از تخلیه چشم می‌تواند منجر به عوارض روانی و جسمی متعددی شود:
- عوارض روانی:افسردگی، اضطراب، کاهش اعتماد به نفس و انزوای اجتماعی به دلیل تغییر ظاهر چهره. حمایت روانی، مشاوره و گروه‌های حمایتی می‌توانند در این زمینه بسیار کمک‌کننده باشند. پذیرش وضعیت و تمرکز بر توانایی‌ها به جای محدودیت‌ها، گام مهمی در بهبود کیفیت زندگی است.
- عوارض جسمی:تغییر شکل حدقه چشم، رشد بافت‌های اضافی در فضای خالی، افتادگی پلک (پتوز) و اختلال در عملکرد طبیعی پلک‌ها. این عوارض می‌توانند به مرور زمان ظاهر پروتزهای آینده را نیز تحت تأثیر قرار دهند.
مشکلات رایج پس از نصب پروتز
پس از نصب پروتز، برخی مشکلات ممکن است بروز کند:
- ترشحات چشم:تجمع مخاط و ترشحات در حدقه چشم یکی از شایع‌ترین مشکلات است که با تمیز کردن منظم و استفاده از قطره‌های مناسب قابل کنترل است.
- خشکی و تحریک:پروتز ممکن است باعث خشکی چشم یا تحریک پلک‌ها شود که با استفاده از قطره‌های چشمی روان‌کننده و مشورت با پزشک قابل تسکین است.
- تغییر رنگ یا ساییدگی:با گذشت زمان، پروتز ممکن است دچار تغییر رنگ، خراشیدگی یا ساییدگی شود که نیاز به پولیش یا تعویض دارد.
- عدم تطابق حرکت:حرکت پروتز ممکن است به اندازه چشم طبیعی نباشد و مردمک آن نیز به نور واکنش نشان ندهد که این امر طبیعی است.
نگهداری و مراقبت از پروتز چشم
مراقبت صحیح از پروتز چشم برای حفظ راحتی، زیبایی و طول عمر آن ضروری است.
نحوه تمیز کردن پروتز
- شستشوی دست‌ها:همیشه قبل از دست زدن به پروتز، دست‌های خود را کاملاً بشویید تا از انتقال آلودگی جلوگیری شود.
- روش شستشو:پروتز را با آب ولرم و یک شوینده ملایم مانند شامپو بچه یا مایع مخصوص لنز تمیز کنید. از الکل، استون یا آب بسیار داغ/سرد خودداری کنید؛ این مواد می‌توانند به پروتز آسیب برسانند.
- تعداد دفعات:بسته به میزان ترشحات و راحتی فرد، پروتز باید به صورت هفتگی یا ماهانه برداشته و تمیز شود. برخی افراد ممکن است نیاز به تمیز کردن مکررتر داشته باشند.
پولیش و معاینات دوره‌ای
- پولیش حرفه‌ای:برای از بین بردن خراش‌های سطحی، رسوبات پروتئینی و باکتری‌ها، پروتز باید حداقل سالی یک بار (برای کودکان هر ۳ تا ۶ ماه به دلیل رشد سریع) توسط اکولاریست پولیش شود.
- معاینات دوره‌ای:معاینات منظم حدقه چشم و پروتز توسط متخصص برای بررسی عفونت، التهاب و اطمینان از تناسب پروتز حائز اهمیت است.
زمان تعویض پروتز چشم
پروتز چشم یک وسیله دائمی نیست و طول عمر آن بین ۳ تا ۱۵ سال متغیر است. علائم نیاز به تعویض شامل افزایش ترشحات، التهاب، تغییر رنگ، خشکی مداوم، افتادگی پلک یا عدم تناسب پروتز با حدقه است. کودکان به دلیل رشد سریع صورت و تغییرات حدقه، نیاز به تعویض یا تنظیمات مکرر پروتز دارند که معمولاً هر ۶ ماه یک بار انجام می‌شود.
نکات مهم در زندگی روزمره
- خوابیدن با پروتز:معمولاً نیازی به برداشتن پروتز هنگام خواب نیست، مگر اینکه احساس ناراحتی یا ترشحات زیاد داشته باشید. در صورت برداشتن، آن را در محلول مخصوص نگهداری کنید.
- ورزش کردن با پروتز:با رعایت نکات ایمنی و استفاده از عینک محافظ، می‌توان با پروتز ورزش کرد. از شیرجه زدن در آب خودداری کنید و در ورزش‌های تماسی احتیاط بیشتری به خرج دهید.
- رانندگی:افراد با یک چشم بینا، در صورت داشتن دید کافی و گذراندن تست‌های لازم، می‌توانند رانندگی کنند، اما ممکن است در ابتدا درک عمق دچار چالش شود و نیاز به عادت کردن داشته باشند.
- کار با پروتز:وجود پروتز محدودیت خاصی در محیط کار ایجاد نمی‌کند، اما در محیط‌های پر گرد و غبار یا شیمیایی ممکن است نیاز به تمیز کردن مکرر پروتز باشد و استفاده از عینک محافظ توصیه می‌شود.
- آرایش:آرایش چشم را می‌توان با احتیاط انجام داد، اما از ورود مواد آرایشی به داخل حدقه چشم جلوگیری کنید.
- تعاملات اجتماعی:اعتماد به نفس داشته باشید و در صورت تمایل، با افراد نزدیک خود در مورد پروتز صحبت کنید. تمرکز بر نقاط قوت و شخصیت خود، به شما کمک می‌کند تا با اطمینان بیشتری در جامعه حضور یابید.
چشم مصنوعی یا پروتز چشم، راهکاری مؤثر برای بازگرداندن زیبایی و تقارن چهره پس از از دست دادن چشم است. اگرچه این پروتزها بینایی را بازنمی‌گردانند، اما نقش حیاتی در بهبود کیفیت زندگی، سلامت روان و اعتماد به نفس افراد دارند. انتخاب نوع مناسب پروتز، رعایت دقیق نکات نگهداری و مراقبت‌های دوره‌ای توسط متخصص، برای دستیابی به بهترین نتایج و طول عمر بیشتر پروتز ضروری است. با پیشرفت فناوری، امید می‌رود در آینده شاهد تحولات چشمگیری در این زمینه باشیم که شامل توسعه چشم‌های بیونیک و فناوری‌های بازگرداندن بینایی برای افراد نیازمند باشد.
