رتینوپاتی نوزادان نارس (Retinopathy of Prematurity یا ROP) یک بیماری چشمی است که به طور بالقوه می‌تواند منجر به نابینایی شود. این بیماری، شبکیه چشم نوزادانی را که خیلی زود (نارس) یا با وزن بسیار کم متولد می‌شوند، تحت تاثیر قرار می‌دهد. خوشبختانه، با غربالگری به موقع و درمان‌های پیشرفته، امروزه می‌توان از بروز عوارض جدی در اکثر موارد جلوگیری کرد.
نکته حیاتی: ارجاع به موقع نوزاد نارس برای معاینه چشم‌پزشکی، برابر با حفظ بینایی او در آینده است.
رتینوپاتی نوزادی (ROP) دقیقاً چیست؟
شبکیه (Retina)، لایه حساس به نور در پشت چشم است که تصاویر بر روی آن تشکیل شده و از طریق عصب بینایی به مغز ارسال می‌شوند. برای عملکرد صحیح، شبکیه نیاز به تغذیه خونی از طریق عروق دارد.
رشد این عروق خونی معمولاً چند هفته قبل از تاریخ زایمان طبیعی کامل می‌شود. اما در نوزادان نارس، این فرآیند متوقف شده و بخش‌هایی از شبکیه بدون رگ باقی می‌ماند.
بدن نوزاد در تلاش برای جبران این کمبود، فاکتورهایی (مانند VEGF) ترشح می‌کند که باعث رشد عروق خونی غیرطبیعی (نابه‌جا) می‌شوند. این عروق جدید:
- شکننده هستند و به راحتی خونریزی می‌کنند.
- کارایی لازم برای اکسیژن‌رسانی را ندارند.
- با ایجاد بافت اسکار (زخم)، شبکیه را کشیده و ممکن است منجر به جداشدگی شبکیه و در نهایت نابینایی شوند.
چه نوزادانی در معرض خطر ROP هستند؟ (عوامل خطر)
هرچه نوزاد نارس‌تر و وزن زمان تولد او کمتر باشد، خطر ابتلا به ROP بیشتر است. در گذشته تصور می‌شد که اکسیژن‌درمانی در دستگاه (NICU) علت اصلی است، اما امروزه می‌دانیم که این تنها یکی از عوامل است.
مهم‌ترین عوامل خطر عبارتند از:
- سن حاملگی کم: به‌ویژه تولد قبل از ۳۰ تا ۳۲ هفته.
- وزن کم هنگام تولد: به‌ویژه کمتر از ۱۵۰۰ گرم (۱.۵ کیلوگرم).
- سایر مشکلات پزشکی: مانند مشکلات تنفسی، نیاز به اکسیژن طولانی‌مدت، عفونت‌ها، و کم‌خونی که نیاز به تزریق خون داشته‌اند.
اهمیت حیاتی غربالگری: چه زمانی باید نوزاد معاینه شود؟
رتینوپاتی نوزادی (ROP) در مراحل اولیه هیچ علامت ظاهری ندارد. نوزاد ممکن است به نور واکنش نشان دهد، اما این به هیچ عنوان دلیلی بر سلامت شبکیه نیست.
تنها راه تشخیص ROP، معاینه تخصصی شبکیه توسط چشم‌پزشک ماهر در این زمینه است.
- زمان اولین معاینه: اولین معاینه غربالگری معمولاً در ۴ هفتگی پس از تولد یا در هفته ۳۱ بارداری (هرکدام که دیرتر باشد) انجام می‌شود.
- محل معاینه: بسیاری از این نوزادان برای اولین بار در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان (NICU) معاینه می‌شوند.
- پیگیری: بسته به یافته‌های معاینه، ممکن است لازم باشد نوزاد هر یک تا دو هفته یکبار تا زمان کامل شدن رشد عروق یا مشخص شدن نیاز به درمان، مجدداً معاینه شود. این پیگیری‌های مکرر، اگرچه برای والدین نگران‌کننده است، اما برای حفظ بینایی ضروری است.
تشخیص و مراحل رتینوپاتی نوزادان نارس (ROP)
چشم‌پزشک با استفاده از قطره‌های مخصوص، مردمک چشم نوزاد را باز کرده و با ابزارهای ویژه (مانند افتالموسکوپ غیرمستقیم یا دوربین‌های دیجیتال پیشرفته شبکیه مانند RetCam) وضعیت عروق را بررسی می‌کند.
بیماری ROP بر اساس شدت (مراحل)، محل درگیری (مناطق) و ظاهر عروق (بیماری پلاس) طبقه‌بندی می‌شود:
مراحل رتینوپاتی نوزادی
مرحله ۱: رشد عروق غیرطبیعی به صورت یک خط نازک شروع شده است.
مرحله ۲: این خط ضخیم‌تر شده و یک “برجستگی” ایجاد می‌کند.
مرحله ۳: عروق نابه‌جا به صورت شدید و منشعب به داخل زجاجیه (مایع درونی چشم) رشد می‌کنند. این مرحله اغلب نقطه شروع درمان است.
مرحله ۴: به دلیل کشش ناشی از عروق، جداشدگی نسبی شبکیه رخ می‌دهد.
مرحله ۵: شبکیه به طور کامل جدا شده و ظاهری قیفی‌شکل پیدا می‌کند. این مرحله، شدیدترین نوع بیماری و عامل اصلی نابینایی است.
بیماری پلاس (Plus Disease)
این یک علامت هشداردهنده است که نشان می‌دهد بیماری فعال و پرخطر است. در این حالت، عروق خونی موجود در شبکیه گشاد و بسیار پرپیچ‌وخم می‌شوند. وجود بیماری پلاس در کنار مرحله ۳، نیازمند مداخله درمانی فوری است.
روش‌های درمان رتینوپاتی نوزادی (ROP)
هدف از درمان، متوقف کردن رشد عروق غیرطبیعی و جلوگیری از کشش و جداشدگی شبکیه است. همه نوزادان مبتلا به ROP نیاز به درمان ندارند (مراحل ۱ و ۲ معمولاً فقط تحت نظر قرار می‌گیرند).
درمان‌های استاندارد طلایی عبارتند از:
- لیزر درمانی (فوتوکوآگولاسیون): این روش، درمان استاندارد و رایج برای ROP پیشرفته (معمولاً مرحله ۳ همراه با بیماری پلاس) است. در این روش، نواحی بدون رگ شبکیه با لیزر سوزانده می‌شوند تا تولید فاکتورهای رشد مخرب (VEGF) متوقف شود.
- تزریق داخل چشمی (Anti-VEGF): در موارد خاص، به‌ویژه زمانی که بیماری در مناطق مرکزی‌تر شبکیه باشد، از داروهایی مانند آواستین (Avastin) یا لوسنتیس (Lucentis) استفاده می‌شود. این داروها مستقیماً به داخل چشم تزریق شده و فاکتور VEGF را مهار می‌کنند. این کار باعث پسرفت سریع عروق غیرطبیعی می‌شود، اما نیازمند پیگیری طولانی‌مدت‌تر نسبت به لیزر است.
- جراحی (ویترکتومی یا کمربند دور شبکیه): این روش‌ها برای موارد بسیار پیشرفته (مراحل ۴ و ۵) که شبکیه دچار جداشدگی شده است، استفاده می‌شوند. این جراحی‌ها پیچیده بوده و هدف اصلی، چسباندن مجدد شبکیه تا حد امکان است.
موفقیت درمان: معاینه و درمان به موقع می‌تواند بیش از ۸۵ درصد نوزادان مبتلا را از نابینایی نجات دهد.
پیگیری‌های پس از درمان و عوارض بلندمدت
نوزادان نارس، حتی اگر ROP آنها به طور کامل درمان شده یا خودبه‌خود بهبود یافته باشد، در طول زندگی بیشتر در معرض خطر مشکلات چشمی زیر هستند:
- عیوب انکساری (نزدیک‌بینی شدید): شایع‌ترین عارضه است و نیاز به عینک دارد.
- انحراف چشم (استرابیسم): ناهماهنگی در حرکت چشم‌ها.
- تنبلی چشم (آمبلیوپی): کاهش دید در یک چشم که ناشی از عدم استفاده صحیح از آن در دوران کودکی است.
- گلوکوم (آب سیاه)
- آب مروارید (کاتاراکت)
به همین دلیل، تمام نوزادان نارس، صرف نظر از سابقه ROP، باید تا سنین مدرسه و پس از آن تحت نظر منظم چشم‌پزشک باشند.
