قوز قرنیه

قوز قرنیه یا کراتوکونوس (Keratoconus)، یک بیماری پیشرونده چشمی است که در آن قرنیه (لایه شفاف و گنبدی شکل جلوی چشم) به تدریج نازک شده و از حالت کروی طبیعی خود به شکل مخروطی یا «قوز مانند» تغییر شکل می‌دهد.

اگر کره چشم را به یک چراغ جلوی خودرو تشبیه کنیم، قرنیه مانند شیشه آن عمل می‌کند. در حالت عادی، این شیشه صاف و کروی است و نور را به طور یکنواخت روی شبکیه متمرکز می‌کند تا تصویری واضح داشته باشیم. اما در قوز قرنیه، این «شیشه» تغییر شکل داده، ناهموار و مخروطی می‌شود. این تغییر شکل باعث پراکندگی نور و عدم تمرکز دقیق آن بر روی شبکیه شده و در نتیجه، فرد دچار تاری دید و آستیگماتیسم نامنظم می‌شود.

این بیماری معمولاً در دوران نوجوانی یا اوایل دهه بیست زندگی شروع شده و ممکن است تا دهه سوم یا چهارم زندگی به آرامی پیشرفت کند.

علائم قوز قرنیه چه هستند؟

بسیاری از افراد در مراحل اولیه بیماری متوجه آن نمی‌شوند، زیرا علائم خفیف هستند. اما با پیشرفت بیماری، علائم زیر آشکارتر می‌شوند:

• تاری دید: شایع‌ترین علامت که دید دور و نزدیک را مختل می‌کند.
• تغییرات مکرر نمره عینک: نیاز مداوم به تغییر نمره عینک یا لنز، به خصوص افزایش سریع آستیگماتیسم.
• حساسیت به نور (Photophobia): ناراحتی شدید در برابر نور خورشید یا چراغ‌ها در شب.
• دیدن هاله (Halos) اطراف چراغ‌ها: به خصوص هنگام رانندگی در شب.
• دوبینی (Diplopia): دیدن دو تصویر از یک شیء، حتی با یک چشم باز.
• کاهش کیفیت دید در شب.
• خارش و تمایل به مالش چشم: اگرچه مالش چشم خود یکی از عوامل خطر است، اما در افراد مبتلا به آلرژی‌های همزمان، شایع است.

علت قوز قرنیه؛ چرا به وجود می‌آید؟

علت دقیق کراتوکونوس هنوز به طور کامل شناخته نشده است، اما متخصصان معتقدند ترکیبی از عوامل در بروز آن نقش دارند:

• عوامل ژنتیکی: در حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد موارد، سابقه خانوادگی ابتلا به این بیماری وجود دارد.
• ضعف در کلاژن قرنیه: به نظر می‌رسد پیوندهای بین رشته‌های کلاژن در قرنیه این افراد ضعیف‌تر است که منجر به کاهش استحکام و تغییر شکل آن می‌شود.
• مالش مزمن چشم: افرادی که به دلیل آلرژی یا حساسیت، چشم‌های خود را به شدت و به طور مکرر مالش می‌دهند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا یا تشدید بیماری هستند.
• بیماری‌های مرتبط: گاهی قوز قرنیه با بیماری‌های دیگری مانند سندرم داون، سندرم اهلرز-دنلوس و آلرژی‌های شدید (آتوپی) همراه است.

برخلاف تصور رایج مانند آب مروارید که بیماری دوران کهولت است، قوز قرنیه عمدتاً بیماری جوانان و نوجوانان محسوب می‌شود.

روش‌های تشخیص قوز قرنیه

تشخیص زودهنگام قوز قرنیه برای کنترل پیشرفت آن حیاتی است. تشخیص معمولاً با معاینه کامل چشم و استفاده از روش‌های تخصصی زیر انجام می‌شود:

• معاینه با اسلیت لمپ: پزشک با بزرگنمایی، ساختار قرنیه را بررسی می‌کند.
• توپوگرافی قرنیه (Corneal Topography): این روش مانند نقشه‌برداری از سطح قرنیه عمل می‌کند. با ایجاد یک نقشه رنگی دقیق، کوچک‌ترین نامنظمی‌ها و میزان برآمدگی (قوز) قرنیه را نشان می‌دهد.
• پنتاکم (Pentacam): این دستگاه تصویربرداری پیشرفته، اطلاعات کاملی از ضخامت، انحنای سطح جلویی و پشتی قرنیه و عمق اتاق قدامی چشم ارائه می‌دهد و دقیق‌ترین روش برای تشخیص و پیگیری بیماری است.

آیا قوز قرنیه خطرناک است و باعث کوری می‌شود؟

این یکی از بزرگترین نگرانی‌های بیماران است. پاسخ کوتاه خیر است. قوز قرنیه به معنای رایج کلمه باعث نابینایی کامل (از دست دادن مطلق درک نور) نمی‌شود.

در این بیماری، سایر بخش‌های حساس چشم مانند شبکیه و عصب بینایی کاملاً سالم هستند. مشکل صرفاً در «قرنیه» است. اگرچه در موارد بسیار پیشرفته و درمان نشده، دید فرد می‌تواند به شدت کاهش یابد، اما امروزه با روش‌های درمانی موجود، این بیماری کاملاً قابل مدیریت است و بیماران می‌توانند بینایی مفید خود را حفظ کنند.

عارضه نادر: هیدروپس (Hydrops) در موارد بسیار پیشرفته، ممکن است لایه‌های داخلی قرنیه دچار پارگی ناگهانی شده و مایع داخل چشم به قرنیه نفوذ کند (هیدروپس). این وضعیت باعث تورم، درد و کاهش دید ناگهانی می‌شود که نیازمند درمان فوری است.

درمان قوز قرنیه

درمان کراتوکونوس بستگی به شدت بیماری، سرعت پیشرفت آن، سن بیمار و کیفیت بینایی دارد. هدف از درمان در دو بخش خلاصه می‌شود: ۱. متوقف کردن پیشرفت بیماری و ۲. بهبود کیفیت بینایی.

۱. توقف پیشرفت بیماری: عمل کراس لینکینگ (CXL)

در بیمارانی که قوز قرنیه آن‌ها (به‌ویژه در سنین پایین‌تر) در حال پیشرفت است، اولین و مهم‌ترین اقدام، عمل کراس لینکینگ (Cross-Linking یا CXL) است.

CXL چگونه عمل می‌کند؟ در این روش، با استفاده از چکاندن قطره ریبوفلاوین (ویتامین B2) روی قرنیه و سپس تاباندن اشعه ماوراء بنفش (UV)، پیوندهای متقاطع جدیدی بین رشته‌های کلاژن قرنیه ایجاد می‌شود.

نتیجه: این کار باعث افزایش استحکام مکانیکی قرنیه شده و مانند یک «سفت‌کاری» ساختمانی، از پیشرفت بیشتر بیماری و مخروطی‌تر شدن قرنیه جلوگیری می‌کند. این عمل معمولاً دید را بهتر نمی‌کند، بلکه بیماری را متوقف می‌سازد.

۲. بهبود بینایی

پس از اطمینان از توقف پیشرفت بیماری (یا در مواردی که بیماری ثابت شده است)، از روش‌های زیر برای اصلاح دید استفاده می‌شود:

عینک و لنزهای تماسی نرم

در مراحل بسیار خفیف، ممکن است عینک یا لنزهای تماسی نرم معمولی برای اصلاح تاری دید کافی باشند.

لنزهای تماسی سخت (RGP)

با پیشرفت بیماری و افزایش نامنظمی قرنیه، عینک دیگر قادر به اصلاح کامل دید نیست. در این مرحله، لنزهای تماسی سخت نفوذپذیر به گاز (RGP) بهترین گزینه هستند. این لنزها سطح سفت و یکنواختی دارند و با قرار گرفتن روی قرنیه نامنظم، اشکالی که بین لنز و قرنیه جمع می‌شود، این نامنظمی را جبران کرده و سطحی صاف برای انکسار نور ایجاد می‌کند و در نتیجه دید بسیار شفافی به بیمار می‌دهد.

لنزهای تخصصی (هیبریدی و اسکلرال)

در گذشته، برخی بیماران به دلیل شدت بیماری یا عدم تحمل، قادر به استفاده از لنزهای سخت نبودند. امروزه لنزهای پیشرفته‌تری در دسترس هستند:

• لنزهای هیبریدی: این لنزها ترکیبی هستند؛ مرکز آن‌ها سخت (مانند RGP) برای ایجاد دید شفاف و لبه‌های اطراف آن‌ها نرم برای راحتی بیشتر است.
• لنزهای اسکلرال (Scleral): این لنزها با قطر بزرگتر، به جای قرار گرفتن روی قرنیه حساس، روی صلبیه (سفیدی چشم) قرار می‌گیرند و مانند یک گنبد روی قرنیه عمل می‌کنند. این لنزها برای موارد قوز قرنیه شدید یا عدم تحمل سایر لنزها، راحتی و دید عالی فراهم می‌کنند.

۳. روش‌های جراحی (برای بهبود شکل قرنیه)

جراحی تنها زمانی توصیه می‌شود که بیمار با عینک دید مناسبی نداشته باشد و به هر دلیلی قادر به استفاده از لنزهای تماسی نباشد.

کاشت رینگ‌های داخل قرنیه‌ای (ICRS)

در این روش، حلقه‌های پلاستیکی نازک (رینگ) در داخل ضخامت قرنیه و در محیط آن کاشته می‌شوند. این رینگ‌ها با اعمال فشار، باعث کشیدگی و مسطح‌تر شدن مرکز قرنیه می‌شوند. هدف از این عمل، منظم‌تر کردن سطح قرنیه، کاهش آستیگماتیسم و بهبود تحمل لنز یا کیفیت دید با عینک است.

عمل پیوند قرنیه (Keratoplasty)

در موارد بسیار شدید که قرنیه دچار کدورت، زخم (اسکار) یا نازکی بیش از حد شده و هیچ‌یک از روش‌های فوق پاسخگو نیستند، پیوند قرنیه مؤثرترین درمان است.

تکنیک‌های جدید (لاملار): در گذشته، پیوند به صورت تمام ضخامت (PKP) انجام می‌شد. اما از آنجایی که در قوز قرنیه لایه داخلی (اندوتلیوم) سالم است، امروزه تا حد امکان از پیوند لایه‌ای یا نیم ضخامت (مانند DALK) استفاده می‌شود. در این روش، لایه داخلی سالم خود بیمار حفظ شده و تنها لایه‌های جلویی و میانی آسیب‌دیده با قرنیه اهدایی جایگزین می‌شوند. این تکنیک احتمال «رد پیوند» را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد.

نکته مهم: حتی پس از عمل پیوند، بسیاری از بیماران برای رسیدن به دید کامل، همچنان به عینک یا لنزهای تماسی نیاز خواهند داشت.

در ویدئو زیر نظر دکتر قریشی در مورد درمان قطعی قوز قرنیه را به طور مفصل خواهید دید:

قوز قرنیه یک بیماری قابل مدیریت است. اگرچه نمی‌توان از بروز آن به طور قطعی پیشگیری کرد، اما تشخیص زودهنگام با توپوگرافی و اجتناب جدی از مالش چشم‌ها، کلید کنترل بیماری است. با وجود روش‌های مؤثری مانند کراس لینکینگ (CXL) برای توقف پیشرفت و لنزهای تخصصی و جراحی‌ها برای بهبود دید، اکثر بیماران مبتلا به کراتوکونوس می‌توانند زندگی فعال و طبیعی با بینایی مناسب داشته باشند.