جراحی چشم، شاخه‌ای حیاتی و به سرعت در حال پیشرفت در پزشکی است که به اصلاح، درمان و بهبود بینایی می‌پردازد. امروزه، به لطف فناوری‌های نوین، طیف گسترده‌ای از انواع عمل چشم وجود دارد که هر یک هدف خاصی را دنبال می‌کنند؛ از رفع وابستگی به عینک گرفته تا درمان بیماری‌های پیچیده‌ای چون آب مروارید و گلوکوم.
این مقاله از کلینیک چشم پزشکی پارسیان یک راهنمای جامع برای درک انواع مختلف جراحی‌های چشم، کاربردها، مزایا، خطرات احتمالی و مراقبت‌های ضروری قبل و بعد از عمل است.
انواع جراحی چشم
جراحی‌های چشم را می‌توان بر اساس هدف اصلی به سه گروه عمده تقسیم کرد:
- جراحی‌های اصلاح عیوب انکساری (حذف عینک)
- جراحی‌های درمانی (درمان بیماری‌های چشم)
- جراحی‌های زیبایی چشم (اکولوپلاستی)
در ادامه به تفصیل هر یک از این دسته‌ها را بررسی می‌کنیم.
۱. جراحی‌های اصلاح عیوب انکساری (حذف عینک)
این گروه از جراحی‌ها با هدف اصلاح خطاهای انکساری چشم (نزدیک‌بینی، دوربینی، آستیگماتیسم و پیرچشمی) و کاهش یا حذف وابستگی فرد به عینک و لنز تماسی انجام می‌شوند. این جراحی‌ها عمدتاً بر روی قرنیه یا لنز چشم تمرکز دارند.
لیزیک (LASIK)، لازک (LASEK) و PRK
این سه روش، متداول‌ترین جراحی‌های لیزری چشم هستند که با تغییر شکل قرنیه، نحوه تمرکز نور بر روی شبکیه را اصلاح می‌کنند.
- لیزیک (LASIK): محبوب‌ترین روش که در آن یک لایه نازک (فلپ) از سطح قرنیه ایجاد و کنار زده می‌شود. سپس لیزر اگزایمر بافت زیرین را تغییر شکل می‌دهد و فلپ به جای خود بازگردانده می‌شود. مزیت اصلی آن، بهبودی بسیار سریع بینایی و حداقل درد پس از عمل است.
- PRK (Photorefractive Keratectomy): قدیمی‌ترین روش لیزری که در آن لایه سطحی قرنیه (اپی‌تلیوم) به طور کامل برداشته می‌شود و لیزر مستقیماً به سطح قرنیه تابانده می‌شود. دوره نقاهت PRK طولانی‌تر و ممکن است با درد بیشتری همراه باشد، اما برای افرادی با قرنیه نازک یا کسانی که در معرض آسیب‌های چشمی هستند (مانند ورزشکاران رزمی)، گزینه ایمن‌تری است.
- لازک (LASEK): روشی بین لیزیک و PRK؛ در این روش اپی‌تلیوم با استفاده از محلول الکل شل شده و به صورت یک لایه کنار زده می‌شود. پس از تابش لیزر، این لایه به جای خود بازگردانده می‌شود.
روش‌های نوین: فمتولیزیک و اسمایل (SMILE)
- فمتولیزیک (Femto-LASIK): نسخه پیشرفته‌تر لیزیک است. در این روش، فلپ قرنیه به جای تیغ مکانیکی، با دقت بسیار بالا توسط لیزر فمتوثانیه ایجاد می‌شود. این امر دقت جراحی را افزایش و خطر عوارض مرتبط با فلپ را کاهش می‌دهد.
- اسمایل (SMILE): یکی از جدیدترین روش‌ها که کمترین تهاجم را دارد. در SMILE، لیزر فمتوثانیه یک قطعه کوچک عدسی شکل (لنتیکول) را در داخل ضخامت قرنیه ایجاد می‌کند. سپس جراح این لنتیکول را از طریق یک برش بسیار کوچک (۲ تا ۴ میلی‌متر) خارج می‌کند. مزیت بزرگ این روش، عدم ایجاد فلپ بزرگ و در نتیجه، کاهش چشمگیر خطر خشکی چشم پس از عمل است.
جراحی‌های لنز: RLE و ICL (لنزهای داخل چشمی)
- جایگذاری لنز داخل چشمی (ICL): این روش برای افرادی که نمرات چشم بسیار بالا دارند یا قرنیه آنها برای جراحی لیزری مناسب نیست، ایده‌آل است. در این عمل، یک لنز نازک و سازگار با بدن، از طریق برشی کوچک، در پشت عنبیه و جلوی لنز طبیعی چشم کاشته می‌شود.
- تعویض لنز انکساری (RLE): این جراحی مشابه عمل آب مروارید است. لنز طبیعی چشم برداشته شده و با یک لنز داخل چشمی مصنوعی (IOL) جایگزین می‌شود. RLE اغلب برای اصلاح پیرچشمی یا دوربینی و نزدیک‌بینی بسیار شدید در افراد میانسال (معمولاً بالای ۴۰ سال) که کاندیدای لیزIK نیستند، استفاده می‌شود.
۲. جراحی‌های درمانی بیماری‌های چشم
این دسته از جراحی‌ها با هدف درمان بیماری‌هایی انجام می‌شوند که ساختار چشم را تحت تأثیر قرار داده و بینایی را تهدید می‌کنند.
جراحی آب مروارید (کاتاراکت)
شایع‌ترین جراحی درمانی چشم در سراسر جهان. آب مروارید به کدورت لنز طبیعی چشم گفته می‌شود که دید را تار می‌کند. در این جراحی (معمولاً با روش فیکوامولسیفیکاسیون)، لنز کدر شده با امواج اولتراسوند خرد و خارج شده و یک لنز داخل چشمی (IOL) شفاف و مصنوعی جایگزین آن می‌شود. این عمل بینایی را به طور چشمگیری بازیابی می‌کند.
جراحی گلوکوم (آب سیاه)
گلوکوم یا آب سیاه، بیماری است که به دلیل افزایش فشار داخل چشم به عصب بینایی آسیب می‌زند. هدف جراحی، کاهش فشار چشم برای جلوگیری از آسیب بیشتر است. روش‌ها عبارتند از:
- لیزر ایریدوتومی (LPI): ایجاد یک سوراخ کوچک با لیزر در عنبیه برای تسهیل جریان مایع.
- ترابکولکتومی: ایجاد یک مسیر جدید برای خروج مایع زلالیه از چشم.
- شانت‌گذاری (Shunt): قرار دادن یک لوله کوچک (شانت) برای تخلیه مداوم مایع.
جراحی‌های شبکیه و زجاجیه (ویترکتومی)
این جراحی‌های پیچیده برای درمان مشکلات بخش خلفی چشم انجام می‌شوند. ویترکتومی به معنای برداشتن مایع زجاجیه (ژل شفاف داخل چشم) است تا جراح به شبکیه دسترسی پیدا کند. این عمل برای درمان مواردی مانند:
- جداشدگی شبکیه
- رتینوپاتی دیابتی (خونریزی‌های ناشی از دیابت)
- سوراخ ماکولا (مرکز دید)
- درمان عفونت‌های شدید داخل چشمی
پیوند قرنیه (کراتوپلاستی) و درمان ناخنک
- پیوند قرنیه: زمانی که قرنیه به دلیل بیماری (مانند قوز قرنیه پیشرفته)، عفونت یا آسیب، شفافیت خود را از دست بدهد، با قرنیه سالم اهدایی جایگزین می‌شود. این پیوند می‌تواند به صورت تمام ضخامت یا لایه‌ای (جزئی) باشد.
- جراحی ناخنک (Pterygium): ناخنک یک بافت گوشتی غیرسرطانی است که از ملتحمه روی قرنیه رشد می‌کند و می‌تواند دید را مختل کند. جراحی شامل برداشتن این بافت و معمولاً پیوند ملتحمه برای جلوگیری از عود آن است.
جراحی انحراف چشم (استرابیسم)
این جراحی برای اصلاح عدم همراستایی چشم‌ها (انحراف) انجام می‌شود. جراح با تنظیم (شل کردن یا سفت کردن) عضلات متصل به کره چشم، موقعیت چشم‌ها را اصلاح می‌کند. این عمل علاوه بر بهبود ظاهری، می‌تواند به بازیابی دید دوچشمی نیز کمک کند.
۳. جراحی‌های زیبایی چشم (اکولوپلاستی)
این جراحی‌ها با هدف بهبود ظاهر پلک‌ها و نواحی اطراف چشم انجام می‌شوند و می‌توانند تأثیر زیادی در جوان‌سازی چهره داشته باشند.
بلفاروپلاستی (جراحی پلک)
یکی از رایج‌ترین جراحی‌های زیبایی که برای رفع افتادگی پلک و پف زیر چشم انجام می‌شود.
- بلفاروپلاستی پلک بالا: پوست اضافی و گاهی چربی از پلک بالا برداشته می‌شود. این عمل علاوه بر زیبایی، در مواردی که افتادگی پلک شدید باشد، می‌تواند میدان دید فرد را نیز بهبود بخشد.
- بلفاروپلاستی پلک پایین: برای برداشتن کیسه‌های چربی (پف) و پوست اضافی زیر چشم انجام می‌شود.
جراحی‌های تغییر فرم چشم (مانند چشم گربه‌ای)
جراحی‌هایی مانند کانتوپلاستی (جراحی چشم گربه‌ای) با هدف تغییر شکل گوشه خارجی چشم برای ایجاد ظاهری کشیده‌تر و جذاب‌تر انجام می‌شوند.
هشدار جدی: جراحی تغییر رنگ چشم
جراحی تغییر رنگ چشم (چه با کاشت لنز رنگی دائمی و چه با لیزر) یکی از پرخطرترین جراحی‌های چشمی است. این عمل‌ها برای زیبایی مورد تأیید سازمان‌های معتبر پزشکی نیستند و با عوارض بسیار جدی و غیرقابل جبران مانند گلوکوم (آب سیاه)، آب مروارید، عفونت شدید و نابینایی دائمی همراه هستند. اکیداً توصیه می‌شود از انجام این نوع جراحی‌ها خودداری کنید.
مقایسه سریع: کدام عمل چشم برای شما مناسب است؟
انتخاب نوع جراحی به عوامل متعددی بستگی دارد. جداول زیر به تصمیم‌گیری آگاهانه کمک می‌کنند.
مقایسه عمل‌های اصلاح عیوب انکساری
| نوع جراحی | نحوه اجرا | مزایا | مناسب برای |
| لیزیک (LASIK) | ایجاد فلپ (لایه نازک) در قرنیه و تابش لیزر | بهبودی بسیار سریع، حداقل درد | نزدیک‌بینی، دوربینی، آستیگماتیسم |
| PRK | برداشتن لایه سطحی قرنیه و تابش لیزر | ایمنی بالا برای قرنیه نازک و مشاغل پرخطر | قرنیه نازک، خشکی چشم |
| اسمایل (SMILE) | برداشتن لایه داخلی قرنیه (لنتیکول) از برش کوچک | کمترین تهاجم، کاهش شدید خشکی چشم | نزدیک‌بینی و آستیگماتیسم |
| لنز ICL | کاشت لنز دائمی در داخل چشم | اصلاح نمرات بسیار بالا، عدم دستکاری قرنیه | نمرات بسیار بالا، قرنیه نازک |
مقایسه عمل‌های درمانی و زیبایی
| نوع جراحی | هدف جراحی | نتایج مورد انتظار |
| آب مروارید | جایگزینی لنز کدر شده | بازیابی شفافیت دید |
| گلوکوم | کاهش فشار داخل چشم | جلوگیری از پیشرفت بیماری و نابینایی |
| بلفاروپلاستی | برداشتن پوست و چربی اضافی پلک | جوان‌سازی چهره، رفع پف و افتادگی |
| استرابیسم | تنظیم عضلات چشم | همراستایی چشم‌ها، بهبود ظاهری |
عوارض و مراقبت‌های بعد از عمل چشم
اگرچه جراحی‌های مدرن چشم بسیار ایمن هستند، اما هر عملی با ریسک‌ها و نیاز به مراقبت‌هایی همراه است.
عوارض رایج (معمولاً موقتی)
- خشکی چشم: شایع‌ترین عارضه پس از جراحی‌های لیزری که با قطره‌های اشک مصنوعی مدیریت می‌شود.
- دیدن هاله (Halo) یا درخشش نور (Glare): به خصوص در شب، که معمولاً به مرور زمان کاهش می‌یابد.
- حساسیت به نور
- قرمزی و سوزش موقت
عوارض نادر اما جدی
- عفونت (بسیار نادر، اما جدی)
- کاهش کیفیت دید در نور کم
- دوبینی
- در موارد بسیار نادر، عوارض مرتبط با فلپ در لیزیک یا جداشدگی شبکیه.
مراقبت‌های ضروری پس از انواع جراحی چشم
پیروی دقیق از دستورالعمل‌های جراح، کلید بهبودی سریع و موفقیت‌آمیز است:
- استفاده دقیق و منظم از قطره‌های چشمی (آنتی‌بیوتیک و ضدالتهاب) طبق دستور.
- خودداری اکید از مالیدن یا فشار دادن چشم‌ها.
- استفاده از محافظ چشم (شیلد) هنگام خواب.
- پرهیز از فعالیت‌های سنگین، ورزش‌های تماسی و شنا برای مدتی که پزشک تعیین می‌کند.
- اجتناب از قرار گرفتن در معرض محیط‌های آلوده، گرد و غبار و دود.
- حضور در تمام جلسات معاینه پس از عمل.
آمادگی‌های لازم قبل از عمل چشم
- مشاوره جامع: مهم‌ترین قدم، مشاوره با چشم‌پزشک و جراح متخصص برای تعیین بهترین روش جراحی بر اساس شرایط چشمی و سلامت عمومی شماست.
- انجام معاینات دقیق: شامل توپوگرافی قرنیه، اندازه‌گیری ضخامت قرنیه و فشار چشم.
- قطع مصرف لنز تماسی: بسته به نوع لنز (نرم یا سخت)، باید از چند روز تا چند هفته قبل از عمل استفاده از آنها را متوقف کنید.
- اطلاع‌رسانی دارویی: پزشک خود را در مورد تمام داروهای مصرفی (به ویژه رقیق‌کننده‌های خون) مطلع سازید.
- همراه: در روز عمل حتماً یک همراه داشته باشید تا شما را به منزل بازگرداند.
چه کسانی کاندیدای مناسب برای عمل چشم هستند؟
همه افراد کاندیدای مناسبی برای هر نوع جراحی نیستند.
معیارهای عمومی کاندیداتوری
- سن: حداقل ۱۸ سال (برای جراحی‌های انکساری) و ترجیحاً بالای ۲۱ سال.
- ثبات نمره چشم: نمره چشم باید حداقل به مدت یک سال ثابت مانده باشد.
- سلامت عمومی: عدم ابتلا به بیماری‌های سیستمیک کنترل نشده (مانند دیابت شدید یا بیماری‌های خودایمنی) که روند بهبودی را مختل کنند.
- سلامت چشم: نداشتن عفونت فعال چشمی، گلوکوم کنترل نشده یا خشکی چشم بسیار شدید.
- ضخامت قرنیه کافی: (مخصوص جراحی‌های لیزری).
- انتظارات واقع‌بینانه: درک صحیح از نتایج احتمالی و محدودیت‌های جراحی.
موارد منع جراحی (محدودیت‌ها)
- بارداری و شیردهی: نوسانات هورمونی در این دوران می‌تواند بر نتایج عمل تأثیر بگذارد.
- بیماری‌های چشمی پیشرونده: مانند قوز قرنیه (کراتوکونوس) پیشرونده.
- نمرات چشم بسیار بالا یا ناپایدار.
- مصرف برخی داروها: مانند راکوتان (ایزوترتینوئین) که باعث خشکی شدید می‌شود.
پیشرفت‌های شگرف در جراحی چشم، افق‌های جدیدی را برای درمان مشکلات بینایی و بیماری‌های چشمی گشوده است. از اصلاح عیوب انکساری با لیزر تا درمان‌های پیچیده شبکیه، این جراحی‌ها می‌توانند کیفیت زندگی را به طور چشمگیری بهبود بخشند. با این حال، درک دقیق انواع عمل چشم، مزایا، خطرات و مراقبت‌های لازم، حیاتی است. اکیداً توصیه می‌شود که قبل از هرگونه تصمیم‌گیری، با یک چشم‌پزشک و جراح متخصص مشورت کنید تا بر اساس شرایط منحصربه‌فرد شما، بهترین و ایمن‌ترین روش جراحی انتخاب شود.
